Postać Fritza Thyssena, jednego z najważniejszych niemieckich przemysłowców pierwszej połowy XX wieku, stanowi fascynujący przykład splotu wielkiego kapitału, polityki i osobistych dramatów w burzliwym czasie dwóch wojen światowych oraz narodzin i upadku III Rzeszy. Był dziedzicem ogromnej fortuny wyrosłej na hutnictwie i przemyśle stalowym, aktywnym uczestnikiem życia gospodarczego Republiki Weimarskiej i pierwszych lat reżimu nazistowskiego, a potem – jednym z nielicznych wielkich przemysłowców, którzy otwarcie się Hitlerowi sprzeciwili i ponieśli za to realne konsekwencje. Historia Fritza Thyssena to także opowieść o odpowiedzialności elit gospodarczych za kształt życia publicznego, o moralnych wyborach w świecie podporządkowanym logice zysku i o tym, jak trudno jest oddzielić prywatne przekonania od politycznych decyzji podejmowanych w momentach przełomu.

Rodzina Thyssenów i narodziny przemysłowego imperium

Aby zrozumieć drogę życiową Fritza Thyssena, trzeba cofnąć się do historii jego rodziny, która w drugiej połowie XIX wieku stała się jednym z filarów niemieckiej industrializacji. Jego ojciec, August Thyssen, pochodził z niewielkiej rodziny kupieckiej, lecz dzięki przedsiębiorczości, odwadze w inwestowaniu i bezwzględnej dyscyplinie pracy stworzył potężne przedsiębiorstwo hutnicze w Zagłębiu Ruhry, regionie, który stał się sercem niemieckiej rewolucji przemysłowej. W czasach, gdy stal, węgiel i koks decydowały o sile gospodarczej państw, nazwisko Thyssen zaczęło być synonimem nowoczesnej produkcji i agresywnej ekspansji na rynkach krajowych oraz międzynarodowych.

Fritz Thyssen urodził się 9 listopada 1873 roku w Mülheim an der Ruhr, wówczas stosunkowo niewielkim, ale dynamicznie rozwijającym się mieście przemysłowym w Nadrenii. Od dziecka dorastał w świecie wielkich pieców, kopalń i hut, w otoczeniu inżynierów, dyrektorów technicznych i finansistów, którzy regularnie odwiedzali jego ojca. August Thyssen od wczesnych lat starał się wpoić synom poczucie obowiązku wobec rodzinnego przedsiębiorstwa: oczekiwał od nich solidnego wykształcenia, znajomości języków obcych, dyscypliny finansowej i gotowości do ciężkiej pracy.

Młody Fritz otrzymał staranne wykształcenie, najpierw w niemieckich szkołach średnich, a następnie na uczelniach technicznych i ekonomicznych, gdzie poznawał zarówno teorię zarządzania, jak i podstawy metalurgii oraz ekonomii przemysłu ciężkiego. Wzorował się na ojcu – człowieku znanym z oszczędności, surowych standardów wobec współpracowników i pracowników oraz wyraźnie konserwatywnych poglądów politycznych. Wychowanie w domu Thyssenów nasycone było poczuciem niemieckiego patriotyzmu, głębokim przywiązaniem do porządku społecznego i nieufnością wobec ruchów rewolucyjnych, w tym socjalizmu i komunizmu, które postrzegano jako zagrożenie dla własności prywatnej i stabilności ekonomicznej.

August Thyssen rozpoczął swą karierę od niewielkich interesów handlowych, stopniowo inwestując w piece hutnicze, walcownie i kopalnie węgla. W ostatnich dekadach XIX wieku zdołał zbudować zintegrowane przedsiębiorstwo, obejmujące wydobycie surowców, ich przetwarzanie i dystrybucję, co pozwalało mu ograniczać koszty i zwiększać konkurencyjność na rynku. Ta pionowa integracja była jednym z kluczy do sukcesu rodu Thyssenów – ich firmy potrafiły kontrolować cały łańcuch produkcji stali, od urobku węgla i rudy, po gotowe produkty wykorzystywane w budowie kolei, mostów, statków czy uzbrojenia.

Rodzina szybko stała się jedną z najbardziej wpływowych dynastii przemysłowych w Niemczech. Z czasem wokół zakładów Thyssenów wyrosły całe osiedla robotnicze, miasteczka i społeczności zależne od koniunktury w przemyśle ciężkim. Pracownicy, często pracujący w bardzo trudnych warunkach, byli jednocześnie klientami sklepów, najemcami mieszkań i uczestnikami lokalnego życia kulturalnego, w znacznym stopniu finansowanego przez rodzinne przedsiębiorstwo. Ten paternalistyczny model kapitalizmu sprawiał, że właściciele hut czuli się nie tylko przedsiębiorcami, ale też swoistymi opiekunami środowisk robotniczych.

Fritz, jako najstarszy syn Augusta, był szykowany na naturalnego spadkobiercę tego imperium. Od młodości uczestniczył w naradach zarządu, wizytował zakłady produkcyjne i uczył się rozumieć zarówno aspekty techniczne, jak i finansowe przemysłu metalurgicznego. W ten sposób wchodził w rolę, którą miał w pełni przejąć po śmierci ojca, stając się jednym z kluczowych graczy w niemieckiej gospodarce.

Przemysł stalowy i kariera Fritza Thyssena do I wojny światowej

Na przełomie XIX i XX wieku niemiecki przemysł ciężki przeżywał okres ogromnego rozkwitu. Zjednoczenie Niemiec w 1871 roku, budowa rozległej sieci kolejowej, rozwój stoczni i armii, a także rosnąca konkurencja z Wielką Brytanią i Francją w dziedzinie zbrojeń sprawiły, że zapotrzebowanie na stal rosło w zawrotnym tempie. Thyssenowie trafili w sam środek tej koniunktury: ich zakłady produkowały stal konstrukcyjną, blachy, szyny, elementy uzbrojenia, a także półprodukty metalurgiczne sprzedawane innym przemysłowym koncernom.

Fritz Thyssen wchodził w świat biznesu w momencie, gdy rodzinne przedsiębiorstwo osiągało już pozycję jednego z filarów niemieckiego przemysłu. W 1890 roku formalnie związał się z firmą ojca, a w kolejnych latach obejmował coraz bardziej odpowiedzialne funkcje menedżerskie. W odróżnieniu od niektórych współczesnych mu przemysłowców, którzy interesowali się głównie finansami i inwestycjami, Fritz starał się pozostawać blisko zagadnień produkcyjnych: regularnie odwiedzał huty, rozmawiał z inżynierami i dyrektorami technicznymi, interesował się nowymi technologiami wytopu i obróbki stali.

Niemiecki przemysł stalowy w tym okresie opierał się na coraz nowocześniejszych technologiach, takich jak proces martenowski czy konwertorowy, które pozwalały na uzyskanie wysokiej jakości stali przy rosnącej wydajności. Rodzina Thyssenów inwestowała w modernizację zakładów, rozbudowę walcowni i systemów transportu wewnętrznego, a także w infrastrukturę energetyczną, w tym elektrownie zasilane węglem. Równolegle budowano rozległe struktury administracyjne i handlowe, dzięki którym stal Thyssenów mogła trafiać na rynki w całych Niemczech, a także za granicę.

W tym okresie ukształtował się również wizerunek Fritza Thyssena jako przedsiębiorcy o poglądach konserwatywnych, nieufnego wobec ruchu socjalistycznego, ale jednocześnie praktycznego w podejściu do kwestii robotniczych. Rozumiał, że w warunkach rodzącego się państwa opiekuńczego i silnego ruchu związkowego utrzymywanie minimalnego poziomu bezpieczeństwa socjalnego i płac było konieczne dla stabilności produkcji. Dlatego przedsiębiorstwa rodziny wprowadzały stopniowo rozwiązania z zakresu ubezpieczeń, opieki medycznej czy pomocy mieszkaniowej dla pracowników – przy czym była to jednocześnie forma kontroli społecznej i budowania lojalności wobec firmy.

Wybuchem I wojny światowej w 1914 roku niemiecki przemysł stalowy został gwałtownie postawiony w stan mobilizacji. Huty i stalownie, w tym zakłady należące do rodu Thyssenów, zaczęły produkować na masową skalę materiały na potrzeby armii – od blach pancernych, przez elementy dział i amunicji, po konstrukcje wykorzystywane w inżynierii wojskowej. Państwo stało się najważniejszym klientem, a przemysł ciężki – jednym z głównych filarów wysiłku wojennego.

Fritz Thyssen, podobnie jak większość niemieckich przemysłowców jego pokolenia, początkowo popierał działania wojenne, postrzegając je jako obronę interesów narodowych i szansę na umocnienie pozycji Niemiec na świecie. W praktyce oznaczało to również olbrzymie zamówienia rządowe, ale też narastającą zależność przedsiębiorstw od aparatu państwowego. W warunkach reglamentacji surowców, kontroli cen i centralnego planowania produkcji, dotychczasowa swoboda decyzji menedżerskich została znacząco ograniczona.

Choć wojna przyniosła olbrzymi wzrost obrotów przedsiębiorstw hutniczych, to jej zakończenie w 1918 roku okazało się początkiem poważnych problemów. Klęska militarna, rewolucja listopadowa, obalenie monarchii i narodziny Republiki Weimarskiej, a także surowe postanowienia traktatu wersalskiego stworzyły dla przemysłowców, takich jak Thyssen, zupełnie nową rzeczywistość polityczną i gospodarczą. Rozpoczynał się okres, w którym Fritz miał odegrać nie tylko rolę przemysłowca, ale też wpływowego aktora politycznego.

Fritz Thyssen w Republice Weimarskiej: kryzys, hiperinflacja i polityka

Lata Republiki Weimarskiej były dla niemieckiej gospodarki czasem skrajnych wahań: między głębokim kryzysem a krótkotrwałymi okresami względnej stabilizacji. Po I wojnie światowej Niemcy obciążone zostały wysokimi reparacjami, ograniczeniami zbrojeniowymi i utratą części terytoriów, co uderzyło także w przemysł ciężki. Przedsiębiorstwa stalowe musiały radzić sobie ze spadkiem zamówień militarnych, koniecznością restrukturyzacji i poszukiwaniem nowych rynków zbytu.

Fritz Thyssen, który w tym okresie stopniowo przejmował centralną rolę w rodzinnych interesach po śmierci ojca (August zmarł w 1926 roku), stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych przedstawicieli niemieckiego kapitału przemysłowego. Angażował się w działalność organizacji branżowych, uczestniczył w gremiach lobbystycznych reprezentujących interesy przemysłu hutniczego, brał udział w negocjacjach z rządem na temat warunków spłaty reparacji czy regulacji rynku wewnętrznego.

Hiperinflacja z lat 1922–1923 szczególnie dotknęła klasy średnie i pracowników najemnych, ale wielkim przedsiębiorstwom, posiadającym realne aktywa w postaci zakładów, maszyn i surowców, pozwalała stosunkowo łatwo urealnić zadłużenie. Thyssenowie, podobnie jak inni potentaci przemysłowi, byli w stanie przetrwać ten wstrząs, choć wymagało to elastyczności i licznych zabiegów finansowych. Jednocześnie wszelkie wstrząsy gospodarcze umacniały w Fritzcie przekonanie, że system parlamentarny Weimaru jest słaby, nieefektywny i zbyt podatny na wpływy ruchów lewicowych, szczególnie komunistycznych.

Republika Weimarska od początku była areną ostrej walki politycznej. Wśród elit gospodarczych dominowała postawa sceptyczna, często wręcz wroga wobec nowego ustroju, postrzeganego jako narzucony przez zwycięskie mocarstwa Zachodu. Wielu przemysłowców, w tym Fritz Thyssen, tęskniło za silnym, autorytarnym przywództwem, które ich zdaniem mogło zapewnić stabilność wewnętrzną, ochronę interesów kapitału i stanowczą walkę z ruchem komunistycznym.

W tej atmosferze dochodziło do stopniowego zbliżania części wielkiego przemysłu do różnych ruchów nacjonalistycznych, konserwatywnych i antyparlamentarnych. Z czasem jednym z takich ruchów stała się narodowosocjalistyczna partia Adolfa Hitlera. Fritz Thyssen, zaniepokojony rosnącymi wpływami komunistów i permanentnym kryzysem politycznym, zaczął interesować się nowymi siłami, które deklarowały walkę z lewicą, rewizję traktatu wersalskiego i wzmocnienie armii.

W latach 20. Thyssen nie był jeszcze otwartym sprzymierzeńcem Hitlera, ale reprezentował typ przemysłowca, który w narodowym socjalizmie dostrzegał początkowo ruch porządku i siły, zdolny do zabezpieczenia interesów narodowych i prywatnej własności. Szczególnie ważnym elementem jego światopoglądu była wrogość wobec komunizmu oraz obawa przed rewolucją na wzór bolszewicki. Uważał, że jedynie zdecydowane, silne przywództwo może zapobiec chaosowi gospodarczemu i społecznemu.

W tym samym czasie koncerny stalowe, w tym firmy powiązane z Thyssenami, uczestniczyły w procesach koncentracji i kartelizacji przemysłu. Tworzono porozumienia producentów, uzgadniające poziomy produkcji, ceny i podział rynków, co miało ograniczyć wyniszczającą konkurencję i stabilizować dochody. Choć ten model budził kontrowersje polityczne, był tolerowany przez władze, które liczyły na to, że silne kartele stalowe, górnicze czy chemiczne pomogą utrzymać zdolność Niemiec do spłaty reparacji i odbudowy pozycji gospodarczej w Europie.

W drugiej połowie lat 20. gospodarka niemiecka przeżyła krótki okres względnej stabilizacji, częściowo dzięki amerykańskim kredytom i planom reorganizacji płatności reparacyjnych. Dla Fritza Thyssena był to czas dalszej rozbudowy przedsiębiorstw i umacniania swojej pozycji w środowisku przemysłowym. Nie zmieniło to jednak jego krytycznego stosunku do systemu politycznego Republiki Weimarskiej, którego słabość – w jego przekonaniu – miała ujawnić się na pełną skalę po wielkim kryzysie 1929 roku.

Wielki kryzys i zwrot ku Hitlerowi

Wielki kryzys gospodarczy, który wybuchł po załamaniu giełdy nowojorskiej w 1929 roku, uderzył w Niemcy szczególnie mocno. Uzależnienie od zagranicznych kredytów, wysoki poziom zadłużenia państwa i przedsiębiorstw, a także strukturalne problemy rynku pracy sprawiły, że recesja i bezrobocie przybrały dramatyczne rozmiary. Miliony bezrobotnych, zamykane fabryki i rosnąca frustracja społeczna tworzyły podatny grunt dla radykalnych ideologii – zarówno komunistycznej, jak i narodowosocjalistycznej.

Dla Fritza Thyssena kryzys był ostatecznym dowodem na niewydolność weimarskiego systemu politycznego. W jego oczach parlamentaryzm doprowadził do paraliżu decyzyjnego, a partie demokratyczne nie były zdolne do podjęcia koniecznych, choć bolesnych reform. Jednocześnie obawiał się, że narastające ubóstwo i bezrobocie sprzyjają radykalizacji mas robotniczych i wzmocnieniu wpływów komunistów, co mogło zagrozić podstawom porządku społecznego i własności prywatnej.

W tych okolicznościach Fritz Thyssen zaczął coraz bardziej skłaniać się ku narodowym socjalistom. Hitler, który umiejętnie łączył retorykę narodową, antysystemową i antykomunistyczną, wydawał się z jego perspektywy politykiem, który może przywrócić porządek, ograniczyć wpływy lewicy i odbudować siłę Niemiec. Istotne było również to, że naziści w latach 20. i na początku 30. deklarowali obronę własności prywatnej i współpracy z przemysłem, mimo obecności radykalnych haseł społecznych w programie partii.

Thyssen nie był jedynym przemysłowcem, który zaczął wspierać NSDAP, ale należał do grona najważniejszych i najbardziej znanych. Udzielał partii wsparcia finansowego, uczestniczył w zamkniętych spotkaniach z Hitlerem i innymi przywódcami nazistowskimi, a także w kręgach biznesowych przekonywał, że partia ta stanowi realną alternatywę wobec chaosu weimarskiej polityki. Jego nazwisko, obciążone autorytetem jednego z filarów niemieckiego przemysłu, miało znaczenie propagandowe; pokazywało bowiem, że naziści zyskują zaufanie poważnych środowisk ekonomicznych.

Symbolem tego zwrotu stało się słynne poparcie ze strony grupy przemysłowców i finansistów, udzielone Hitlerowi w kluczowym momencie jego drogi do władzy. Fritz Thyssen należał do inicjatorów i uczestników listów oraz apeli skierowanych do prezydenta Paula von Hindenburga, w których domagano się powierzenia Hitlerowi funkcji kanclerza. Argumentowano, że jedynie silny rząd narodowy, oparty na szerokim poparciu społecznym, jest w stanie wyprowadzić kraj z kryzysu, stłumić rewolucyjne nastroje i przywrócić autorytet państwa.

Wsparcie finansowe Thyssena dla nazistów, choć trudne do dokładnego oszacowania, było znaczące. Funduszami zasilano kampanie wyborcze, propagandę, działalność administracyjną partii, a także struktury paramilitarne, takie jak SA. Wzrost siły NSDAP w wyborach parlamentarnych na początku lat 30. był w części możliwy dzięki temu, że partia dysponowała coraz większym zapleczem finansowym, pozwalającym na prowadzenie intensywnej propagandy w całym kraju.

Kiedy 30 stycznia 1933 roku Hitler został mianowany kanclerzem Rzeszy, wielu przemysłowców, w tym Fritz Thyssen, przyjęło tę decyzję z ulgą, a nawet z entuzjazmem. Uważali, że oto kończy się okres wewnętrznego chaosu, a Niemcy zyskują rząd zdolny do zdecydowanych reform, ograniczenia roli lewicy i rewizji postanowień wersalskich. Thyssen liczył na stabilizację gospodarczą, odrodzenie koniunktury w przemyśle stalowym, a także na wzmocnienie pozycji Niemiec w Europie.

Współpraca z reżimem nazistowskim i rola w przemyśle III Rzeszy

W pierwszych latach rządów Hitlera gospodarka niemiecka doświadczyła szybkiej mobilizacji, w której centralną rolę odegrał przemysł ciężki, a szczególnie sektor stalowy. Programy robót publicznych, rozbudowy infrastruktury, a przede wszystkim zbrojeń i odbudowy armii stworzyły ogromny popyt na stal, żelazo i produkty metalurgiczne. Przedsiębiorstwa związane z Thyssenami stały się jednymi z głównych beneficjentów tej zmiany.

Rząd nazistowski stopniowo wprowadzał kontrolę państwa nad gospodarką, ale czynił to w sposób, który nie eliminował od razu własności prywatnej. Przemysłowcy zachowywali swoje udziały i wpływy w radach nadzorczych, o ile byli lojalni wobec polityki reżimu i gotowi realizować jego zamówienia. W zamian otrzymywali wielkie kontrakty na produkcję zbrojeniową, preferencyjne kredyty i ochronę przed konkurencją zagraniczną. System ten łączył cechy gospodarki planowej i kapitalistycznej, tworząc strukturę, którą wielu badaczy określa jako gospodarkę kierowaną o charakterze autorytarnym.

Fritz Thyssen, który początkowo uchodził wręcz za jednego z pionierów poparcia dla Hitlera w środowisku wielkiego przemysłu, zajął w tym systemie istotne miejsce. Jego zakłady, włączone w skomplikowaną strukturę karteli i konsorcjów, uczestniczyły w programach rozbudowy Wehrmachtu, produkcji uzbrojenia, budowy infrastruktury militarnej. Sektor stalowy stanowił fundament dla wszystkich gałęzi zbrojeń – od czołgów i artylerii, przez okręty i samoloty, po budownictwo forteczne.

Jednocześnie już w pierwszych latach rządów nazistowskich zaczęły ujawniać się głębokie sprzeczności między pierwotnymi oczekiwaniami części przemysłowców a rzeczywistą polityką reżimu. Hitler szybko zlikwidował resztki demokracji parlamentarnej, wprowadził pełną dyktaturę, a aparat państwowy i partyjny zaczął ingerować w coraz więcej aspektów życia gospodarczego. Z jednej strony oznaczało to pewną stabilizację – nie było już strajków, silne związki zawodowe zostały zniszczone, a praca była podporządkowana celom narodowym. Z drugiej jednak strony narastała dyskusja o rosnącej wszechwładzy państwa nad prywatną inicjatywą.

Istotnym momentem był także stopniowy rozwój systemu prześladowań politycznych i rasowych. Prześladowania przeciwników politycznych, szczególnie komunistów i socjaldemokratów, początkowo spotykały się z milczącą akceptacją wielu przemysłowców, którzy widzieli w tym sposób na eliminację ryzyka rewolucji. Jednak wraz z wprowadzaniem kolejnych elementów polityki antysemickiej, pozbawianiem Żydów praw obywatelskich, konfiskatą majątków i stopniową radykalizacją reżimu, część spośród nich zaczęła czuć rosnący niepokój.

Fritz Thyssen nie był człowiekiem wolnym od uprzedzeń epoki, ale jego stanowisko wobec skrajnego antysemityzmu nazistów z czasem zaczęło się różnić od postawy najbardziej lojalnych wobec Hitlera elit. Z jednej strony nadal popierał antykomunizm, rewizjonizm i politykę zbrojeń, z drugiej – obserwował z rosnącym zaniepokojeniem brutalizację reżimu, polityczne morderstwa i totalne podporządkowanie społeczeństwa aparatowi partyjnemu i policji.

W miarę jak III Rzesza przesuwała się w kierunku systemu totalitarnego, niektórzy dotychczasowi sojusznicy nazistów zaczęli się dystansować. Proces ten był jednak stopniowy, naznaczony sprzecznymi odczuciami, interesami gospodarczymi i lękiem przed represjami. Fritz Thyssen stopniowo przechodził drogę od entuzjastycznego zwolennika Hitlera do coraz bardziej krytycznego obserwatora, choć przez długi czas nie zrywał otwarcie więzi z reżimem.

Od poparcia do sprzeciwu: konflikt z Hitlerem

Kluczowym punktem zwrotnym w postawie Fritza Thyssena wobec reżimu nazistowskiego stało się przyjmowanie coraz bardziej agresywnej polityki wewnętrznej i zagranicznej przez Hitlera w drugiej połowie lat 30. Szczególne znaczenie miała dla niego kwestia prześladowań Kościoła katolickiego oraz radykalizacja polityki antyżydowskiej, która z dyskryminacji prawnej przekształcała się w otwartą przemoc.

Thyssen był katolikiem i choć jego religijność miała przede wszystkim wymiar tradycyjny i kulturowy, nie mógł ignorować nasilających się konfliktów między reżimem nazistowskim a Kościołem. Ataki na organizacje katolickie, procesy pokazowe, ograniczanie autonomii kościelnych instytucji edukacyjnych i charytatywnych budziły jego sprzeciw. Widział w tym przejaw dążeń totalitarnych państwa do podporządkowania sobie wszystkich sfer życia społecznego, co stało w sprzeczności z konserwatywną wizją porządku opartego na współistnieniu państwa, Kościoła i wolności gospodarczej.

Drugim ważnym czynnikiem była radykalizacja polityki antyżydowskiej, zwieńczona ustawami norymberskimi z 1935 roku oraz pogromami z listopada 1938 roku, znanymi jako „noc kryształowa”. Dla wielu przedstawicieli niemieckiego przemysłu wydarzenia te były nie tylko szokiem moralnym, ale też sygnałem, że państwo jest gotowe do stosowania masowej przemocy nieograniczonej żadnymi regułami prawnymi. Z punktu widzenia biznesowego oznaczało to nieprzewidywalność i ryzyko, że władza może w każdej chwili wkroczyć w sferę własności prywatnej, niezależnie od dotychczasowych sojuszy.

Fritz Thyssen zaczął coraz otwarciej krytykować politykę Hitlera w wąskich kręgach elit gospodarczych i kościelnych. W 1939 roku zdecydował się na krok, który stanowił wyraźny sygnał sprzeciwu: zagłosował w Reichstagu przeciw budżetowi wojennemu, sprzeciwiając się w ten sposób eskalacji przygotowań militarnych i perspektywie rozpętania nowego konfliktu zbrojnego w Europie. W totalitarnym państwie, gdzie sprzeciw wobec linii rządu mógł prowadzić do natychmiastowych represji, był to akt odwagi, ale i desperacji.

Po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku sytuacja Thyssena stała się jeszcze trudniejsza. Choć jego przedsiębiorstwa nadal formalnie funkcjonowały w ramach gospodarki III Rzeszy, on sam coraz bardziej dystansował się od reżimu. Wkrótce opuścił Niemcy, szukając schronienia najpierw w Szwajcarii, a następnie we Francji. Decyzja o emigracji była jasno odczytywana przez władze nazistowskie jako akt zdrady i niewdzięczności człowieka, który wcześniej tak mocno wspierał Hitlera.

Reżim odpowiedział konfiskatą majątku Fritza Thyssena w Niemczech oraz kampanią propagandową, w której przedstawiano go jako zdrajcę narodowych interesów. Propaganda nazistowska starała się wymazać jego zasługi jako jednego z pierwszych wielkich przemysłowców, którzy poparli Hitlera, koncentrując się na jego późniejszym sprzeciwie. To odwrócenie narracji dobrze ilustruje naturę totalitarnego systemu, w którym lojalność jest oczekiwana bezwarunkowo i nie przewiduje się miejsca na autonomiczną ocenę moralną wydarzeń.

Pobyt Thyssena na emigracji nie przyniósł mu jednak bezpieczeństwa. Po zajęciu Francji przez Niemcy w 1940 roku został aresztowany przez władze kolaboracyjnego rządu Vichy, a następnie przekazany w ręce Gestapo. W ten sposób dawny sojusznik nazistów stał się ich więźniem, doświadczając bezpośrednio brutalności systemu, który pomógł niegdyś wynieść do władzy.

Więzienie, upadek III Rzeszy i powojenne losy Fritza Thyssena

Po aresztowaniu Fritz Thyssen został umieszczony w areszcie gestapo, a następnie trafił do obozów koncentracyjnych. Początkowo więziono go w Sachsenhausen, później w Dachau – dwóch z najbardziej ponurych symboli nazistowskiego systemu represji. Choć jako znany przemysłowiec i były sojusznik reżimu nie był traktowany dokładnie tak samo jak zwykli więźniowie polityczni czy Żydzi, to jednak doświadczył upokorzeń, przemocy psychicznej i niemal całkowitego pozbawienia wpływu na własny los.

W późnym okresie wojny, kiedy fronty zaczęły przesuwać się w głąb ziem niemieckich, część „ważnych” więźniów, w tym Thyssen, została przeniesiona do obozów położonych bliżej centrum Rzeszy, a następnie ewakuowana w głąb kraju w miarę zbliżania się aliantów. Ostatnie miesiące III Rzeszy były dla więźniów czasem chaosu, brutalnych ewakuacji, tzw. marszów śmierci, a także prób wykorzystania ich jako potencjalnych kart przetargowych w ewentualnych negocjacjach z aliantami.

Ostatecznie Fritz Thyssen został wyzwolony przez wojska alianckie w 1945 roku. Jego sytuacja nie była jednak prostym powrotem do roli przedsiębiorcy sprzed wojny. W obliczu ujawniania zbrodni nazistowskich, szczególnie po otwarciu obozów koncentracyjnych i procesie norymberskim, przed światem stanęło pytanie o odpowiedzialność różnych grup społecznych za narodziny i funkcjonowanie reżimu Hitlera. Wśród nich centralne miejsce zajęli przemysłowcy, którzy w różny sposób współpracowali z nazistami, czerpiąc korzyści z ich polityki gospodarczej i systemu niewolniczej pracy.

Thyssen, mimo że sam stał się ofiarą reżimu w jego późniejszej fazie, nie mógł uniknąć pytań o swoją wcześniejszą rolę. Był jednym z pierwszych znaczących przedstawicieli niemieckiego kapitału, którzy poparli Hitlera oraz udzielili mu istotnej pomocy finansowej w drodze do władzy. Fakt, że później się od reżimu odwrócił, a nawet za to cierpiał, nie przekreślał udziału, jaki miał w umacnianiu jego pozycji w kryzysowych latach Republiki Weimarskiej.

W okresie powojennym pojawiła się też kwestia rozliczeń majątkowych. Imperium przemysłowe Thyssenów zostało w dużej mierze włączone w struktury powojennego przemysłu stalowego, który w latach 50. i 60. uczestniczył w odbudowie gospodarczej Republiki Federalnej Niemiec. Proces denazyfikacji, który obejmował nie tylko polityków, ale też przemysłowców, miał na celu ocenę stopnia ich zaangażowania w reżim i ustalenie, jakie sankcje – majątkowe lub osobiste – powinny zostać na nich nałożone.

W przypadku Fritza Thyssena oceniano zarówno jego początkowe, aktywne wsparcie dla Hitlera, jak i późniejszy sprzeciw oraz fakt, że sam padł ofiarą prześladowań. Ostatecznie uznano go za osobę, która ponosi znaczącą polityczną odpowiedzialność za wzmocnienie nazizmu, ale jednocześnie nie była bezpośrednio zaangażowana w zbrodnie wojenne czy ludobójstwo. To rozróżnienie było typowe dla wielu spraw dotyczących przemysłowców: podkreślano ich rolę w tworzeniu warunków politycznych i ekonomicznych dla zbrodniczego systemu, ale nie zawsze udało się im udowodnić bezpośredni udział w konkretnych aktach zbrodni.

W refleksji nad własnym życiem Thyssen próbował przedstawić się jako człowiek, który w krytycznym momencie popełnił fatalny błąd polityczny, kierując się lękiem przed komunizmem i pragnieniem stabilizacji, ale który w porę dostrzegł prawdziwą naturę reżimu nazistowskiego i się od niego odwrócił. Niezależnie od tego, na ile była to szczera spowiedź, a na ile próba złagodzenia własnego wizerunku, pozostaje faktem, że jego historia doskonale ilustruje dylematy moralne i polityczne, przed którymi stawały elity gospodarcze epoki.

Fritz Thyssen zmarł 8 lutego 1951 roku w Buenos Aires, dokąd wyemigrował po wojnie. Jego śmierć na obczyźnie symbolicznie domknęła los człowieka, który współtworzył potęgę niemieckiego przemysłu stalowego, przeżył upadek dwóch porządków politycznych – cesarskiego i weimarskiego – aktywnie uczestniczył w narodzinach III Rzeszy, a potem stał się jej więźniem. Zapamiętano go jako postać niejednoznaczną: jednocześnie sprawnego przedsiębiorcę, zagorzałego antykomunistę, politycznego sojusznika Hitlera w latach 30., a później jego krytyka i ofiarę.

Dziedzictwo Fritza Thyssena i znaczenie jego biografii

Dziedzictwo Fritza Thyssena obejmuje kilka płaszczyzn: gospodarczą, polityczną i etyczną. Jako przemysłowiec był współtwórcą potęgi niemieckiego przemysłu stalowego, który w XIX i XX wieku ukształtował oblicze Niemiec jako państwa przemysłowego, zdolnego rywalizować z największymi potęgami świata. Rozwój hut, stalowni, kopalń i zakładów przetwórczych w Zagłębiu Ruhry to historia, w której nazwisko Thyssenów pojawia się obok takich rodów jak Krupp czy Mannesmann.

Przemysł stalowy, którego symbolem stały się rodzinne zakłady, odegrał kluczową rolę nie tylko w rozwoju gospodarczym, ale także politycznym Niemiec. Stal była potrzebna do budowy kolei, mostów, portów, statków, ale również do produkcji broni i infrastruktury wojennej. Oznaczało to, że najwięksi przemysłowcy stalowi mieli bezpośredni wpływ na zdolność państwa do prowadzenia wojen i polityki zewnętrznej. Wybory, jakich dokonywali – komu sprzedawać, jak współpracować z rządem, jakie ruchy polityczne wspierać – miały konsekwencje wykraczające daleko poza sferę ekonomii.

Z tej perspektywy biografia Fritza Thyssena jest przestrogą przed zbyt bliskim związkiem wielkiego kapitału z władzą polityczną, szczególnie gdy władza ta opiera się na ideologiach skrajnych, odrzucających podstawowe zasady praworządności i poszanowania ludzkiej godności. Jego początkowe wsparcie dla Hitlera, motywowane lękiem przed komunizmem i pragnieniem stabilizacji, pokazuje, jak łatwo elity gospodarcze mogą zlekceważyć groźne aspekty programów politycznych, koncentrując się na krótkoterminowych korzyściach gospodarczych.

Z drugiej strony historia jego późniejszego sprzeciwu i osobistego upadku obnaża iluzoryczność przekonania, że można kontrolować lub moderować radykalne ruchy polityczne poprzez współpracę gospodarczą. Gdy nazistowski system umocnił się, a Hitler skonsolidował władzę, dotychczasowi sojusznicy z kręgów przemysłowych przestali być niezbędni. Państwo totalitarne mogło ich zastraszyć, wywłaszczyć, a nawet uwięzić, jeśli uznało, że stanowią zagrożenie dla jego celów. Fritz Thyssen, przechodząc drogę od „przyjaciela reżimu” do więźnia obozu koncentracyjnego, stał się jednym z najbardziej wymownych przykładów tego mechanizmu.

Na płaszczyźnie etycznej jego życie stawia pytania o odpowiedzialność osobistą za wspieranie politycznych ruchów, które ostatecznie prowadzą do zbrodni i katastrof. Dyskusje historyków o tym, na ile przemysłowcy tacy jak Thyssen mogli przewidzieć skalę zbrodni nazistowskich, nie zmieniają faktu, że świadomie wspierali partię deklarującą przemoc jako narzędzie walki politycznej oraz odrzucającą wiele zasad demokratycznego państwa prawa. Biografia Fritza Thyssena uczy, że brak zdecydowanego sprzeciwu wobec pierwszych oznak brutalizacji polityki może w konsekwencji prowadzić do współodpowiedzialności za najgorsze zbrodnie.

Po wojnie nazwisko Thyssen nie zniknęło z niemieckiego życia gospodarczego. Wręcz przeciwnie, przedsiębiorstwa wyrosłe na bazie dawnego imperium stalowego uczestniczyły w tzw. cudzie gospodarczym Republiki Federalnej Niemiec. Z czasem doszło do połączenia koncernów Thyssen i Krupp, co stworzyło jedną z największych firm przemysłowych w Europie. W tej nowej rzeczywistości próbowano budować wizerunek nowoczesnego przedsiębiorstwa, odcinającego się od ciemnych kart przeszłości i angażującego się w budowę demokratycznego, pokojowego porządku europejskiego.

Jednocześnie w debacie publicznej i badaniach historycznych często powraca pytanie o to, w jaki sposób pamiętać o takich postaciach jak Fritz Thyssen. Z jednej strony był niewątpliwie człowiekiem utalentowanym, zdolnym organizatorem przemysłu, który przyczynił się do rozwoju technologicznego i infrastrukturalnego Niemiec. Z drugiej – jego rola we wczesnym wspieraniu ruchu nazistowskiego nie może zostać pominięta. Współczesne spojrzenie na jego życie musi więc łączyć uznanie dla dokonań gospodarczych z krytyczną oceną wyborów politycznych.

Wreszcie, biografia Fritza Thyssena ma znaczenie ponadnarodowe. Pokazuje, jak w epoce kryzysów gospodarczych i politycznych elity ekonomiczne w różnych krajach mogą być skłonne poprzeć siły obiecujące „porządek”, „siłę” i „stabilizację”, nawet jeśli wiąże się to z demontażem demokracji i praw człowieka. Uświadamia, że odpowiedzialność za kształt systemów politycznych spoczywa nie tylko na politykach, ale także na tych, którzy, dysponując ogromnymi zasobami finansowymi, mogą wspierać jedne ruchy i powstrzymywać inne.

Zrozumienie losów Fritza Thyssena pomaga lepiej dostrzec, jak bardzo splecione są ze sobą historia przemysłu, wielkiego kapitału, ideologii i wojen. Historia ta przypomina, że żaden rozwój gospodarczy, nawet oparty na najbardziej nowoczesnej technologii, nie jest neutralny politycznie i moralnie. Uczy również, że indywidualne decyzje ludzi dysponujących wpływem – takich jak właściciele hut i koncernów stalowych – mogą w decydujących momentach dziejowych przyczynić się zarówno do modernizacji kraju, jak i do jego katastrofy.

W tym sensie los Fritza Thyssena jest jednym z kluczy do zrozumienia dziejów Niemiec w pierwszej połowie XX wieku: kraju, który od roli lidera przemysłowego kontynentu przeszedł przez okres dwóch wojen światowych, totalitarnego reżimu i ludobójstwa, by po tym wszystkim próbować zbudować na nowo demokratyczny porządek. Postać tego przemysłowca, działającego w branży hutniczej i stalowej, stanowi ważne ogniwo w łańcuchu wydarzeń, które ukształtowały współczesną Europę.

Analizując jego życiorys, nie można pominąć faktu, że był on również symbolem epoki, w której dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego kształtował społeczeństwa, miasta i krajobrazy. Huty, kopalnie, walcownie – to one, poprzez emisje dymu, łunę nad piecami, ciągły hałas walcowni, tworzyły codzienność milionów ludzi. Fritz Thyssen, stojąc na szczycie tej piramidy przemysłowej, miał wpływ na losy ogromnych rzesz robotników, inżynierów i urzędników, którzy w jego przedsiębiorstwach znajdowali zarówno źródło utrzymania, jak i przestrzeń konfliktów społecznych.

Jednocześnie jego osobista droga – od syna surowego „króla stali” Augusta, przez rolę jednego z najbogatszych ludzi w Niemczech, po więźnia obozu koncentracyjnego i emigranta – przypomina, jak szybko potrafią zmieniać się losy jednostek uwikłanych w wielką politykę. Jest to lekcja pokory wobec historii, ale także wezwanie do krytycznej refleksji nad odpowiedzialnością, jaka spoczywa na tych, którzy dysponują wielką władzą gospodarczą i polityczną.

Dlatego opowieść o Fritzcie Thyssenie, niemieckim przemysłowcu, którego nazwisko na zawsze pozostanie związane z przemysłem stalowym, nie jest jedynie biografią jednego człowieka. To również zwierciadło, w którym odbijają się sprzeczności nowoczesności: między postępem technicznym a destrukcją, między kapitalizmem a totalitaryzmem, między prywatnym interesem a odpowiedzialnością za wspólne dobro. W tym zwierciadle można dostrzec nie tylko przeszłość, ale i ostrzeżenie na przyszłość: że każda potęga gospodarcza, pozbawiona hamulców moralnych i instytucjonalnych, może stać się narzędziem opresji, jeśli zostanie wprzęgnięta w służbę skrajnej ideologii.