Przemysł na świecie

Od samochodu, którym codziennie jeździmy, po ubranie, które nosimy – niemal każdy przedmiot codziennego użytku jest wytworem przemysłu. Przemysł to sektor gospodarki zajmujący się wydobywaniem surowców naturalnych oraz masową produkcją towarów zaspokajających potrzeby ludzi. W procesie przemysłowym wykorzystuje się pracę maszyn i nowoczesne technologie, co odróżnia go od dawnego rzemiosła i rzemieślniczej skali produkcji. Dzięki rozwojowi przemysłu społeczeństwa na całym świecie zyskały dostęp do niezliczonych dóbr, od żywności i odzieży, przez urządzenia elektroniczne, po środki transportu i zaawansowane maszyny.

Przemysł pełni w gospodarce światowej kilka istotnych funkcji. Po pierwsze, napędza wzrost ekonomiczny poprzez wytwarzanie dóbr i generowanie dochodu narodowego. Fabryki dostarczają zarówno środki konsumpcji (np. artykuły spożywcze, ubrania, sprzęt AGD), jak i środki produkcji (maszyny, urządzenia, komponenty wykorzystywane w innych branżach). Po drugie, przemysł tworzy miejsca pracy i przyczynia się do rozwoju społecznego – historyczna industrializacja regionów świata sprzyjała urbanizacji i podnosiła standard życia wielu społeczeństw. W krajach rozwijających się sektor przemysłowy wciąż zapewnia zatrudnienie dużej części ludności, podczas gdy w gospodarkach wysoko rozwiniętych odsetek ten zmniejszył się w ostatnich dekadach na rzecz sektora usług. Po trzecie, działalność przemysłowa wpływa na przestrzeń geograficzną – powstawanie wielkich zakładów przemysłowych i całych okręgów fabrycznych przeobraża krajobrazy, prowadzi do rozwoju miast, ale też wiąże się z zanieczyszczeniem środowiska i innymi wyzwaniami ekologicznymi.

Historia rozwoju przemysłu

Przez większą część dziejów ludzkości produkcja dóbr odbywała się na niewielką skalę w rozproszonych warsztatach rzemieślniczych. Już w późnym średniowieczu i okresie nowożytnym powstawały pierwsze manufaktury (np. warsztaty sukiennicze we Flandrii czy wytwórnie broni we Francji), jednak prawdziwy przełom dokonał się dopiero w XVIII wieku wraz z mechanizacją i koncentracją produkcji w fabrykach.

Pierwsza rewolucja przemysłowa

Narodziny nowoczesnego przemysłu sięgają końca XVIII wieku, kiedy to w Wielkiej Brytanii dokonała się pierwsza rewolucja przemysłowa. Wynalezienie maszyny parowej (James Watt, 1769) i mechanicznego krosna tkackiego zapoczątkowało gwałtowne zmiany w sposobie produkcji. Małe warsztaty rzemieślnicze zaczęły ustępować miejsca dużym fabrykom, w których mechanizacja zastąpiła pracę ludzkich rąk. Początkowo rewolucja objęła przemysł tekstylny, górnictwo węgla kamiennego i hutnictwo żelaza. W ciągu pierwszej połowy XIX wieku innowacje te rozprzestrzeniły się na Europę Zachodnią i Stany Zjednoczone, dając początek erze szybkiej industrializacji tych regionów. Towarzyszyły temu głębokie przemiany społeczne – masy ludzi przenosiły się ze wsi do miast w poszukiwaniu pracy w nowych fabrykach, powstała klasa robotnicza, a tradycyjny sposób życia uległ przeobrażeniu.

Druga rewolucja przemysłowa

Pod koniec XIX wieku nastąpiła druga rewolucja przemysłowa, związana z upowszechnieniem elektryczności, rozwojem przemysłu chemicznego i maszynowego oraz wprowadzeniem produkcji masowej. Wynalezienie żarówki elektrycznej, telefonu i silnika spalinowego zrewolucjonizowało zarówno codzienne życie, jak i działalność fabryk. Okres ten przyniósł powstanie linii montażowych – symbolicznie kojarzonych z taśmową produkcją samochodów w fabrykach Henry’ego Forda na początku XX wieku. Masowa produkcja obniżyła koszty wytwarzania i sprawiła, że wyroby przemysłowe stały się dostępne dla szerokich warstw społeczeństwa. W tym czasie na mapie świata pojawiły się nowe potęgi przemysłowe: Stany Zjednoczone i Niemcy szybko dogoniły, a nawet prześcignęły dotychczasowego lidera – Wielką Brytanię – w zakresie produkcji stali, maszyn i innych dóbr. Rozwój kolei żelaznych i żeglugi parowej ułatwił transport surowców i produktów, co sprzyjało ekspansji przemysłu na coraz dalsze obszary.

Globalna industrializacja w XX wieku

W XX wieku przemysł stał się zjawiskiem o zasięgu globalnym. Po II wojnie światowej wiele krajów intensywnie uprzemysławiało swoje gospodarki, traktując uprzemysłowienie jako drogę do rozwoju. W bloku wschodnim (m.in. Związek Radziecki, Polska, Czechosłowacja) postawiono na rozwój przemysłu ciężkiego w ramach centralnie planowanej gospodarki. Jednocześnie w Azji dynamicznie rozwijały się nowe centra produkcji: Japonia już w pierwszej połowie XX wieku dołączyła do grona największych producentów, a w drugiej połowie stulecia tzw. azjatyckie tygrysy (m.in. Korea Południowa, Tajwan, Singapur) z powodzeniem zbudowały nowoczesny przemysł nastawiony na eksport. Wiele państw rozwijających się próbowało naśladować ten model, tworząc rodzime gałęzie produkcji od przemysłu tekstylnego po montaż samochodów.

Koniec XX wieku przyniósł kolejny jakościowy skok w sposobach produkcji, określany niekiedy jako trzecia rewolucja przemysłowa. Pojawienie się elektroniki, komputerów i robotyki w latach 70. i 80. doprowadziło do automatyzacji procesów wytwórczych. Komputery sterujące obrabiarkami (CNC), pierwsze roboty przemysłowe na liniach montażowych oraz rozwój technologii informacyjnych usprawniły planowanie produkcji i logistykę. W efekcie wzrosła wydajność, ale zmniejszyło się zapotrzebowanie na prostą siłę roboczą w fabrykach – wiele zadań zaczęły wykonywać automatyczne systemy. Jednocześnie globalizacja gospodarki pod koniec XX wieku sprawiła, że produkcja mogła być przenoszona do krajów oferujących niższe koszty pracy. Nastąpiło zjawisko dezindustrializacji w niektórych krajach wysoko rozwiniętych, gdzie część tradycyjnych branż przemysłowych podupadła, za to wzrosło znaczenie usług i przemysłu wysokich technologii. Mimo tych zmian, globalna produkcja przemysłowa wciąż rosła, obejmując coraz więcej państw i tworząc sieci wzajemnych powiązań na niespotykaną wcześniej skalę.

Rodzaje i gałęzie przemysłu

Przemysł to bardzo zróżnicowany sektor, obejmujący wiele branż o odmiennym charakterze działalności. Najogólniejszy podział wyróżnia przemysł wydobywczy oraz przemysł przetwórczy. Z punktu widzenia struktury gospodarki przemysł (wraz z budownictwem) tworzy tzw. sektor wtórny, podczas gdy rolnictwo należy do sektora pierwotnego, a usługi do sektora trzeciorzędowego gospodarki. Przemysł wydobywczy (górnictwo) zajmuje się pozyskiwaniem surowców naturalnych ze złóż – np. węgla, rud metali, ropy naftowej czy gazu ziemnego. Z kolei przemysł przetwórczy polega na przetwarzaniu wydobytych surowców, a także płodów rolnych i innych materiałów, na produkty finalne. W ramach przemysłu przetwórczego funkcjonuje także przemysł energetyczny, czyli wytwarzanie i dystrybucja energii elektrycznej oraz innych nośników energii (np. paliw).

Innym ujęciem jest podział na przemysł ciężki i lekki. Przemysł ciężki obejmuje gałęzie produkujące głównie dobra inwestycyjne, półprodukty i surowce dla innych działów (np. hutnictwo, przemysł maszynowy, chemia ciężka). Charakteryzuje się on dużą skalochłonnością i energochłonnością, a jego zakłady często wywierają silny wpływ na środowisko (np. huty emitujące zanieczyszczenia). Natomiast przemysł lekki koncentruje się na wytwarzaniu dóbr konsumpcyjnych bezpośrednio trafiających do odbiorców. Zaliczają się tu m.in. branże takie jak przemysł odzieżowy, tekstylny, skórzany czy meblarski – a więc produkcja nastawiona na zaspokojenie bieżących potrzeb konsumentów. Przemysł lekki jest zazwyczaj mniej uciążliwy dla środowiska i zlokalizowany bliżej dużych rynków zbytu ze względu na wymogi dystrybucyjne.

Dzieląc działalność przemysłową na bardziej szczegółowe gałęzie, można wyróżnić następujące główne grupy przemysłu:

Przemysł paliwowo-energetyczny – obejmuje wydobycie surowców energetycznych (węgla kamiennego, węgla brunatnego, ropy naftowej, gazu ziemnego) oraz ich przetwarzanie na paliwa i energię (rafinerie, elektrownie konwencjonalne, elektrociepłownie).
Przemysł metalurgiczny – obróbka i przetwórstwo metali: hutnictwo żelaza i stali oraz hutnictwo metali nieżelaznych (np. aluminium, miedzi). Często wiąże się z lokalizacją blisko złóż rud lub źródeł energii ze względu na surowcochłonność i energochłonność.
Przemysł elektromaszynowy – produkcja maszyn, urządzeń, środków transportu oraz sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Należą tu m.in. branże motoryzacyjna (samochodowa), lotnicza, stoczniowa, sprzętu AGD, komputerowa i wiele innych zaawansowanych dziedzin.
Przemysł chemiczny – wytwarzanie chemikaliów i materiałów na bazie procesów chemicznych. Dzieli się na chemię ciężką (np. produkcja kwasu siarkowego, nawozów sztucznych, tworzyw sztucznych) oraz chemię lekką (np. farmaceutyki, kosmetyki, środki czystości).
Przemysł mineralny – produkcja materiałów budowlanych, wyrobów ceramicznych i szklarskich, bazująca na surowcach mineralnych (np. cement, cegły, szkło).
Przemysł lekki (w węższym znaczeniu tego słowa) – branże związane z dobrami konsumpcyjnymi: przemysł odzieżowy, włókienniczy, skórzany, a także przemysł meblarski i inne wytwarzające produkty codziennego użytku.
Przemysł drzewno-papierniczy – obejmuje przemysł drzewny (tartaki, produkcja wyrobów z drewna) oraz celulozowo-papierniczy (produkcja papieru, tektury).
Przemysł spożywczy – przetwarzanie płodów rolnych i surowców pochodzenia zwierzęcego na żywność i napoje (m.in. młyny, cukrownie, mleczarnie, rzeźnie, browary).
Inne gałęzie – np. przemysł poligraficzny (drukarski), przemysł paszowy, a także przemysł zbrojeniowy produkujący na potrzeby obronności. Wiele z tych działalności jest specyficznych i nie pasuje bezpośrednio do powyższych kategorii.

W ostatnich dekadach rośnie znaczenie branż zaawansowanych technologicznie, określanych jako przemysł high-tech lub przemysł zaawansowanych technologii. Należą do nich m.in. produkcja elektroniki (np. półprzewodników, komputerów), przemysł lotniczy i kosmiczny, biotechnologia, produkcja zaawansowanego sprzętu medycznego czy nowoczesnych materiałów. Gałęzie te cechują się wysokim stopniem innowacyjności, intensywnymi nakładami na badania i rozwój (R&D) oraz zapotrzebowaniem na wykwalifikowaną kadrę inżynierską. Dynamiczny rozwój sektora high-tech zmienia oblicze przemysłu w wielu krajach, które starają się przyciągać inwestycje w nowoczesne fabryki i centra technologiczne.

Czynniki lokalizacji przemysłu

Rozmieszczenie zakładów przemysłowych na świecie nie jest przypadkowe – zależy od wielu czynników lokalizacji, które wpływają na opłacalność produkcji. Inwestorzy planujący budowę fabryki analizują dostępność surowców, koszt energii, warunki transportu czy otoczenie biznesowe danego regionu. Do najważniejszych czynników decydujących o lokalizacji przemysłu należą:

Zasoby surowcowe – bliskość złóż surowców mineralnych (np. rudy metali, złoża węgla, ropy naftowej) lub dostęp do obfitych zasobów surowców rolnych sprzyja lokalizacji zakładów przetwórczych. Przykładowo huty często powstają w pobliżu kopalń rud żelaza, a cukrownie tam, gdzie uprawiane są buraki cukrowe.
Baza energetyczna – zapewnienie taniej i stabilnej energii elektrycznej oraz paliw jest niezbędne dla wielu gałęzi przemysłu. Energochłonne zakłady (np. huty aluminium czy przemysł chemiczny) chętnie lokują się blisko elektrowni lub źródeł energii (jak kopalnie węgla czy gazu). Również dostęp do wody (do celów chłodniczych i technologicznych) bywa istotny w lokalizacji niektórych fabryk.
Siła robocza – dostępność odpowiedniej liczby pracowników o wymaganych kwalifikacjach i koszt pracy na danym obszarze to istotny czynnik. Przemysł pracochłonny (np. tekstylny, montaż elektroniki) często przenosi się do regionów o tańszej sile roboczej, podczas gdy branże zaawansowane technologicznie szukają miejsc z wykwalifikowanymi inżynierami.
Rynki zbytu – bliskość dużych skupisk ludności i bogatych rynków konsumenckich zachęca do lokowania fabryk w pobliżu odbiorców produktów. Dzięki temu skracają się łańcuchy dostaw i koszty dystrybucji. Dotyczy to zwłaszcza produkcji towarów o dużej masie lub szybko psujących się (np. produkty spożywcze).
Infrastruktura transportowa – dobre połączenia komunikacyjne (drogi, koleje, porty morskie i lotnicze) ułatwiają zaopatrzenie w surowce i dystrybucję wyrobów. Regiony z rozwiniętą infrastrukturą (węzły kolejowe, autostrady, porty) przyciągają inwestorów przemysłowych, bo zapewniają sprawny transport materiałów i produktów na duże odległości.
Kapitał i technologia – dostęp do kapitału inwestycyjnego oraz technologii również kształtuje mapę przemysłu. Kraje oferujące stabilny sektor finansowy, ulgi podatkowe dla inwestorów czy specjalne strefy ekonomiczne mogą przyciągnąć zakłady, zwłaszcza w branżach high-tech wymagających znacznych nakładów finansowych. Bliskość ośrodków naukowo-badawczych (uczelni, laboratoriów) sprzyja branżom innowacyjnym.
Polityka i stabilność – klimat inwestycyjny tworzony przez rząd ma duże znaczenie. Przemysł rozwija się tam, gdzie istnieje stabilność polityczna i prawna, sprzyjające regulacje (np. niskie podatki, przychylne prawo pracy, ochrona inwestycji) oraz gdzie nie ma ryzyka konfliktów czy niestabilności społecznej. Działania państwa, takie jak dotacje, cła ochronne czy inwestycje w edukację techniczną, mogą stymulować rozwój określonych gałęzi przemysłu.
Czynniki ekologiczne – w dobie rosnącej świadomości ekologicznej coraz większą rolę odgrywają regulacje środowiskowe. Surowe normy emisji zanieczyszczeń czy wysokie opłaty za korzystanie ze środowiska mogą zniechęcać do lokowania “brudnych” technologicznie fabryk w niektórych krajach. Z drugiej strony, regiony oferujące czystą energię (np. hydroelektrownie) lub przyjazne warunki dla przemysłu odnawialnych źródeł energii mogą przyciągać nowe inwestycje związane z zielonymi technologiami.
Korzyści aglomeracji – przedsiębiorstwa przemysłowe często zyskują na lokalizacji w pobliżu innych firm z tej samej branży lub komplementarnych sektorów. Tworzą się wówczas okręgi przemysłowe i klastery, gdzie łatwiej o wyspecjalizowanych dostawców, doświadczoną kadrę czy wymianę know-how. Klasycznym przykładem jest tu np. Dolina Krzemowa w USA (koncentracja firm elektronicznych i IT) czy Zagłębie Ruhry w Niemczech (historyczna koncentracja kopalń i hut).

Jak widać, decyzja o tym, gdzie ulokować fabrykę, jest rezultatem analizy wielu wymienionych czynników. Wraz z postępem technologicznym i zmianami gospodarczymi (np. wzrostem znaczenia kosztów pracy w Chinach czy dążeniem do dekarbonizacji przemysłu) znaczenie poszczególnych czynników może się zmieniać. Niemniej jednak od dostępności surowców po politykę państwa – wszystkie te elementy wspólnie kształtują przemysłową mapę świata.

Rozmieszczenie przemysłu na świecie

Przemysł rozwinął się w różnych częściach świata w odmiennym stopniu. Historyczne uwarunkowania, dostęp do zasobów oraz poziom rozwoju gospodarczego sprawiły, że istnieją regiony stanowiące światowe centra produkcji przemysłowej, podczas gdy inne obszary pozostają względnie słabo uprzemysłowione. Jeszcze w połowie XX wieku dominację w globalnej produkcji przemysłowej utrzymywały kraje Europy i Ameryki Północnej. Jednak w ostatnich dekadach nastąpiło przesunięcie tego ciężaru w stronę Azji, zwłaszcza Wschodniej. Obecnie około jedna trzecia światowej produkcji przemysłowej przypada na samą Azję Wschodnią, a Chiny stały się największą potęgą przemysłową globu. Wśród poszczególnych krajów do światowych liderów produkcji przemysłowej należą (dane za 2021 rok):

Chiny – największy producent przemysłowy świata, wytwarzający ok. 27% globalnej wartości produkcji (szeroki zakres branż od hutnictwa po elektronikę).
Stany Zjednoczone – ok. 15% światowej produkcji; były lider do 2010 r., znane z innowacyjnego przemysłu zaawansowanych technologii i sektora energetycznego.
Japonia – ok. 6% udziału; wysoko rozwinięty eksportowy przemysł motoryzacyjny, elektroniczny i maszynowy.
Niemcy – ok. 5%; największa gospodarka przemysłowa Europy, słynąca z produkcji maszyn, samochodów i chemikaliów.
Korea Południowa – ok. 3%; dynamiczny przemysł elektroniczny, motoryzacyjny i stoczniowy, odpowiadający za znaczną część eksportu kraju.
Indie – ok. 3%; szybko rosnący sektor wytwórczy (m.in. rafinacja ropy, produkcja stali, chemikaliów i tekstyliów).
Włochy – ok. 2%; drugi co do wielkości producent w Europie, specjalizujący się m.in. w maszynach, modzie, żywności i farmaceutykach.
Wielka Brytania – ok. 1,6%; dawna potęga industrialna, dziś z mniejszym przemysłem skoncentrowanym na branżach wysokiej wartości (np. przemysł lotniczy, farmaceutyczny).
Francja – ok. 1,6%; znaczący przemysł lotniczy (Airbus), motoryzacyjny, zbrojeniowy oraz produkcja dóbr luksusowych.
Rosja – ok. 1,5%; przemysł oparty głównie na przetwórstwie surowców (rafinerie ropy, hutnictwo metali) oraz produkcji zbrojeniowej.

Łącznie pierwsza dziesiątka krajów odpowiada za ok. 65% globalnej produkcji przemysłowej. Z kolei udział sektora przemysłowego w gospodarce (PKB) poszczególnych państw jest zróżnicowany – w krajach wysokorozwiniętych wynosi przeważnie 15–25% (np. ok. 19% w USA, 22% w Wielkiej Brytanii, 28% w Niemczech), podczas gdy państwa stawiające na industrializację notują znacznie wyższe wartości (ok. 45% w Chinach, 33% w Korei Płd., a nawet ponad 50% w gospodarkach opartych na eksporcie surowców, jak Arabia Saudyjska).

Ponadto globalny sektor przemysłowy napędzany jest przez ogromne korporacje międzynarodowe. Wśród największych przedsiębiorstw świata pod względem przychodów dominują firmy z branż przemysłowych – w czołówce znajdują się koncerny paliwowe (jak Saudi Aramco, ExxonMobil), motoryzacyjne (Volkswagen, Toyota), elektroniczne (Apple, Samsung) czy chemiczne i przemysłowe konglomeraty (Dow, General Electric, Siemens). Decyzje tych firm dotyczące lokalizacji fabryk i dostaw komponentów w istotny sposób kształtują globalną mapę przemysłu, przenosząc produkcję pomiędzy krajami i kontynentami.

Poniżej przedstawiono sytuację przemysłu w poszczególnych regionach świata.

Europa

Europa była kolebką rewolucji przemysłowej i przez długi czas dominowała w wytwarzaniu dóbr przemysłowych. Już w XIX wieku powstały tu pierwsze wielkie okręgi przemysłowe, takie jak zagłębie Ruhry w Niemczech, region Walonii w Belgii czy uprzemysłowiona północna Anglia. Do połowy XX wieku europejskie gospodarki – zwłaszcza Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Włochy – należały do światowych liderów produkcji stali, maszyn, chemikaliów i innych wyrobów. W drugiej połowie XX wieku Europa Zachodnia przechodziła jednak proces restrukturyzacji: część tradycyjnych gałęzi (górnictwo, hutnictwo, stocznie) ograniczano lub modernizowano, a większy nacisk położono na technologie zaawansowane i usługi.

Obecnie Europa nadal odgrywa ważną rolę przemysłową, choć jej udział w globalnej produkcji zmniejszył się na rzecz Azji. Największą potęgą przemysłową kontynentu pozostają Niemcy, znane z wysoko rozwiniętego przemysłu maszynowego, motoryzacyjnego i chemicznego. W czołówce światowej utrzymują się też inne gospodarki europejskie: Rosja (duży sektor surowcowy i zbrojeniowy), Włochy (m.in. przemysł maszynowy, modowy i spożywczy), Francja (przemysł lotniczy, motoryzacyjny, luksusowe towary) czy Wielka Brytania (farmacja, przemysł motoryzacyjny, lotniczy). Kraje Europy Środkowo-Wschodniej, takie jak Polska, Czechy czy Węgry, również rozwinęły znaczący sektor przemysłowy, często dzięki inwestycjom zagranicznym i integracji z łańcuchami dostaw zachodnich koncernów. Mimo rosnącej konkurencji globalnej, Europa wyróżnia się produkcją towarów wysokiej jakości, innowacyjnością oraz względnie zrównoważonym podejściem (np. naciskiem na redukcję emisji w przemyśle). Warto dodać, że także inne kraje europejskie mają znaczące gałęzie przemysłu – np. Hiszpania (montaż samochodów, rafinerie), Szwecja (stal, maszyny, przemysł drzewny) czy Finlandia (przemysł papierniczy, elektronika) – choć ich rola na świecie jest głównie regionalna.

Ameryka Północna

Ameryka Północna, a przede wszystkim Stany Zjednoczone, przez większość XX wieku dominowała na polu światowego przemysłu. USA już w latach 20. XX wieku stały się największym producentem przemysłowym na świecie, słynąc z gigantycznych kombinatu stalowych w regionie Wielkich Jezior oraz rozwoju przemysłu samochodowego w tzw. Pasie Rdzy (ang. Rust Belt) obejmującym takie stany jak Michigan, Ohio czy Pensylwania. Po II wojnie światowej amerykański przemysł przeżywał złotą erę, produkując na masową skalę samochody, urządzenia elektryczne, chemikalia, a także samoloty i sprzęt zbrojeniowy. Kanada również rozwinęła zdywersyfikowany sektor przemysłowy (m.in. hutnictwo, przemysł drzewny i motoryzacyjny), choć na mniejszą skalę, często powiązany z rynkiem amerykańskim.

Pod koniec XX wieku Stany Zjednoczone doświadczyły częściowej dezindustrializacji – wiele pracochłonnych branż przeniosło się do krajów o tańszej sile roboczej. Mimo to USA pozostają drugą co do wielkości gospodarką przemysłową świata (ok. 15% globalnej produkcji przemysłowej), koncentrując się na sektorach zaawansowanych technologii. Amerykański przemysł wyróżnia się innowacyjnością w takich dziedzinach jak przemysł lotniczy i kosmiczny (Boeing, SpaceX), elektronika, biotechnologia czy produkcja sprzętu wojskowego. W ostatnich latach obserwuje się trend reshoringu, czyli sprowadzania części produkcji z powrotem do kraju, w odpowiedzi na wyzwania globalnych łańcuchów dostaw. Zaostrzająca się rywalizacja geopolityczna sprawia również, że rządy częściej sięgają po politykę przemysłową – oferują subsydia i ulgi dla rodzimych producentów w strategicznych branżach (np. półprzewodników, baterii, farmaceutyków), a także wprowadzają cła ochronne, aby chronić własny sektor wytwórczy przed konkurencją z zagranicy. Ponadto w USA rozwinęły się nowe regionalne centra przemysłu: Kalifornia (Dolina Krzemowa) jest globalnym skupiskiem zaawansowanych technologii i przemysłu elektronicznego, Teksas słynie z przemysłu naftowego i prężnie rozwijającego się sektora high-tech, a okolice Seattle w stanie Waszyngton stanowią ważny ośrodek produkcji lotniczej (montownie samolotów Boeing). Również Meksyk, położony w Ameryce Północnej, stał się ważnym ogniwem regionalnego przemysłu – dzięki porozumieniu handlowemu USMCA (dawniej NAFTA) kraj ten rozwija przemysł motoryzacyjny, elektroniczny i AGD, ściśle współpracując z firmami z USA i Kanady.

Azja Wschodnia

Największa rewolucja przemysłowa drugiej połowy XX i początku XXI wieku dokonała się w Azji Wschodniej. Chiny z kraju o gospodarce opartej głównie na rolnictwie (jeszcze w latach 70. XX w.) przekształciły się w “fabrykę świata”. Od lat 90. Chiny notują ogromny wzrost produkcji przemysłowej, stając się liderem w wytwarzaniu praktycznie wszystkiego – od stali, przez tekstylia, po zaawansowaną elektronikę. Chińskie zagłębia przemysłowe, takie jak Delta Rzeki Perłowej (okolice Kantonu i Shenzhen) czy Delta Jangcy (okolice Szanghaju), zatrudniają miliony pracowników i produkują na eksport m.in. sprzęt elektroniczny, maszyny, ubrania, zabawki i wiele innych towarów. Udział Chin w globalnej produkcji przekracza obecnie 25%, co czyni je największą potęgą przemysłową globu. Państwo to przyciągało inwestorów zagranicznych tanimi kosztami pracy i ogromnym rynkiem wewnętrznym, a obecnie samo inwestuje w rozwój wysokich technologii, automatyzację i robotyzację fabryk.

Drugim filarem przemysłowym Azji Wschodniej jest Japonia, która już w latach 60. i 70. zyskała renomę producenta wysokiej jakości samochodów, elektroniki użytkowej (telewizory, sprzęt audio) i maszyn. Choć gospodarka japońska weszła w latach 90. w okres stagnacji, kraj ten wciąż jest trzecią co do wielkości potęgą przemysłową świata (około 6% światowej produkcji przemysłowej). Japońskie firmy (Toyota, Honda, Sony, Mitsubishi i inne) to globalni liderzy w swoich branżach, a przemysł Japonii charakteryzuje się wysoką automatyzacją i specjalizacją w produktach o dużej wartości dodanej.

W Azji Wschodniej wyróżnia się też Korea Południowa, która od lat 60. przeszła drogę od kraju rozwijającego się do zaawansowanej gospodarki przemysłowej. Koreańskie koncerny (Samsung, Hyundai, LG) produkują m.in. elektronikę, samochody, statki i urządzenia przemysłowe, a udział Korei Płd. w światowym przetwórstwie wynosi blisko 3%. Podobną drogą podążył Tajwan, znany dziś przede wszystkim z produkcji podzespołów elektronicznych (np. dominująca w skali globu produkcja półprzewodników przez firmę TSMC). Region ten cechuje wysoka koncentracja nowoczesnych gałęzi – od przemysłu półprzewodników i robotyki po zaawansowane materiały i chemię – dzięki czemu Azja Wschodnia stała się synonimem dynamicznego rozwoju przemysłowego.

Azja Południowa i Południowo-Wschodnia

Poza wschodnioazjatyckim rdzeniem, również inne części Azji dołączają do grona liczących się producentów. W Indiach – drugim najludniejszym kraju świata – przemysł rozwija się w wielu sektorach: od hutnictwa stali i produkcji chemikaliów, po montaż samochodów i elektroniki. Indie dążą do zwiększenia udziału przemysłu w PKB poprzez programy takie jak “Make in India”, przyciągając inwestycje zagraniczne i budując własne koncerny (np. Tata, Reliance). Choć udział Indii w globalnej produkcji to na razie ok. 3%, kraj ten uchodzi za przyszłego potencjalnego giganta przemysłowego dzięki olbrzymiemu rynkowi wewnętrznemu i młodej populacji.

Kraje Azji Południowo-Wschodniej również stały się ważnymi graczami w wybranych branżach. Wietnam, Bangladesz, Indonezja, Tajlandia, Malezja czy Filipiny przyciągnęły liczne fabryki odzieżowe, elektroniczne czy AGD, korzystając z relatywnie niskich kosztów pracy i rosnącej stabilności politycznej. Wietnam jest obecnie dużym eksporterem odzieży i sprzętu elektronicznego (montaż urządzeń dla globalnych marek), Bangladesz należy do czołowych producentów tekstyliów (drugi największy eksporter odzieży na świecie po Chinach), a Tajlandia i Indonezja mają rozwinięty przemysł motoryzacyjny i spożywczy. Państwa te, często określane mianem następnej fali azjatyckiej industrializacji, korzystają na strategii “China + 1” – zagraniczne firmy, chcąc zdywersyfikować łańcuch dostaw, lokują część produkcji obok Chin właśnie w tych krajach. Dzięki temu Azja Południowa i Południowo-Wschodnia stopniowo zwiększają swój udział w światowym przemyśle, choć indywidualnie żadne z państw (poza Indiami) nie osiągnęło poziomu czołowych mocarstw przemysłowych.

Ameryka Łacińska

W Ameryce Łacińskiej rozwój przemysłu historycznie przebiegał wolniej i z przerwami, na co wpływ miały niestabilność polityczna i uzależnienie od eksportu surowców. Niemniej, największe kraje regionu zdołały rozwinąć własny potencjał przemysłowy. Brazylia, dysponująca ogromnym rynkiem wewnętrznym, zbudowała zróżnicowany sektor produkcyjny – od hutnictwa i petrochemii, przez montaż samochodów (fabryki wielu światowych koncernów ulokowane w São Paulo i okolicach), po przemysł lotniczy (znany producent samolotów Embraer). Meksyk, położony na styku z USA, dzięki napływowi inwestycji (m.in. zakłady motoryzacyjne i elektroniczne) stał się drugim co do wielkości producentem przemysłowym regionu. Korzysta on z bliskości rynku amerykańskiego, wytwarzając na eksport auta, urządzenia elektryczne, sprzęt AGD i inne dobra.

Inne kraje latynoamerykańskie również mają pewne tradycje przemysłowe – Argentyna rozwija przemysł spożywczy i chemiczny, Chile przetwarza wydobywane u siebie surowce (np. miedź), a Kolumbia czy Peru posiadają przemysł spożywczy i tekstylny nastawiony głównie na rynek lokalny. Jednak poza Brazylią i Meksykiem, udział państw Ameryki Łacińskiej w globalnej produkcji przemysłowej jest niewielki. Region ten borykał się z okresami kryzysów, które hamowały inwestycje w nowoczesne fabryki. W ostatnich latach niektóre kraje próbują pobudzać uprzemysłowienie poprzez reformy i zachęty dla biznesu, ale konkurencja azjatycka sprawia, że latynoamerykański przemysł rośnie wolniej. Wielu państwom trudniej jest przebić się na rynkach światowych z produktami innymi niż surowce i półprodukty.

Afryka

Afryka pozostaje najsłabiej uprzemysłowionym kontynentem. Wiele państw afrykańskich do dziś opiera swoje gospodarki głównie na wydobyciu surowców i rolnictwie, importując znaczną część przetworzonych dóbr. Kolonialna przeszłość pozostawiła gospodarki nastawione na eksport nieprzetworzonych bogactw (np. rudy, ropa, diamenty, kakao), z mniejszym rozwojem lokalnego przetwórstwa. Mimo to są na kontynencie przykłady rozwijającego się przemysłu. Republika Południowej Afryki jest najbardziej uprzemysłowionym krajem Afryki – posiada rozwinięty sektor wydobywczy (kopalnie złota, diamentów, platyny), hutniczy, samochodowy (montownie aut w okolicach Pretorii) oraz chemiczny. Egipt, Tunezja czy Maroko w Afryce Północnej rozwinęły przemysł tekstylny, spożywczy i montażowy (np. produkcja nawozów, przetwórstwo rolne, montaż elektroniki), częściowo dzięki bliskości rynku europejskiego i inwestycjom zagranicznym w specjalne strefy ekonomiczne.

W innych częściach Afryki przemysł dopiero raczkuje. Nigeria, najludniejszy kraj kontynentu, próbuje rozwijać przetwórstwo ropy naftowej i produkcję cementu, jednak zmaga się z problemami infrastrukturalnymi i niestabilnością. Etiopia stawia na przyciąganie fabryk tekstylnych i obuwniczych poprzez niskie koszty pracy, a Kenia rozwija sektor montażu elektroniki i środków transportu dla rynku regionalnego. Ogółem jednak udział Afryki w światowej produkcji przemysłowej jest bardzo niewielki – szacowany na kilka procent. Największymi wyzwaniami dla industrializacji Afryki są brak dostatecznej infrastruktury (energii, transportu), niedobór kapitału, niestabilność polityczna w niektórych rejonach oraz konkurencja ze strony tańszych i bardziej doświadczonych producentów z Azji. Mimo tych trudności, industrializacja pozostaje ważnym elementem strategii rozwoju wielu państw afrykańskich, które liczą na to, że przemysł pomoże stworzyć miejsca pracy dla rosnącej populacji i uniezależnić gospodarkę od kaprysów rynków surowcowych.

Współczesne trendy i wyzwania przemysłu

W XXI wieku przemysł na świecie nadal się rozwija, ale zmienia swoje oblicze pod wpływem nowych trendów technologicznych, ekonomicznych i społecznych. Globalna konkurencja wymusza zwiększanie efektywności i innowacyjności, a jednocześnie rośnie presja, by produkcja była bardziej zrównoważona i przyjazna środowisku. Poniżej omówiono najważniejsze współczesne trendy oraz wyzwania, przed którymi stoi sektor przemysłowy.

Automatyzacja i Przemysł 4.0

Obecnie trwa kolejna fala unowocześniania produkcji, określana mianem Przemysłu 4.0 lub czwartej rewolucji przemysłowej. Jej istotą jest automatyzacja i cyfryzacja procesów produkcyjnych na niespotykaną dotąd skalę. Coraz więcej fabryk wdraża systemy cyber-fizyczne, w których maszyny, wyposażone w czujniki i połączone siecią, komunikują się ze sobą w tzw. Internetu Rzeczy (IoT). Roboty przemysłowe wykonują prace montażowe, spawalnicze czy pakowanie z dużą precyzją i szybkością, zastępując ludzi w rutynowych, powtarzalnych zadaniach. Sztuczna inteligencja znajduje zastosowanie w kontroli jakości, optymalizacji linii produkcyjnych czy prognozowaniu popytu. Dzięki tym technologiom fabryki stają się bardziej wydajne, elastyczne (mogą szybko zmieniać profil produkcji) i niezawodne. Przykładem są tzw. “smart factory”, gdzie większość czynności odbywa się automatycznie pod nadzorem garstki wysoko wykwalifikowanych inżynierów. Wyzwanie związane z automatyzacją to dostosowanie rynku pracy – zmniejsza się zapotrzebowanie na pracowników niewykwalifikowanych, za to rośnie popyt na specjalistów zdolnych obsługiwać i programować nowoczesne urządzenia. Coraz częściej mówi się już o kolejnej fazie – koncepcji Przemysłu 5.0, zakładającej ścisłą współpracę ludzi i maszyn (koboty, czyli roboty współpracujące) oraz uwzględnienie czynników społecznych i ekologicznych w organizacji produkcji, tak aby była ona nie tylko wydajna, ale i przyjazna człowiekowi.

Globalizacja i łańcuchy dostaw

Przemysł od dekad korzystał na globalizacji, przenosząc produkcję tam, gdzie było to bardziej opłacalne. Powstały rozbudowane łańcuchy dostaw, w ramach których surowce i komponenty przemierzają tysiące kilometrów, nim staną się gotowym produktem. Na przykład smartfon może mieć procesor zaprojektowany w USA, wyprodukowany na Tajwanie, ekran zrobiony w Korei, a końcowy montaż odbywa się w Chinach. Taki model pozwolił firmom obniżyć koszty (dzięki wykorzystaniu przewag komparatywnych różnych krajów, np. tańszej pracy, specjalizacji) i skupić się na najważniejszych kompetencjach. Jednak ujawniły się też słabości – gdy w 2020 roku pandemia zakłóciła transport i produkcję w niektórych regionach, wiele przedsiębiorstw doświadczyło przerw w dostawach komponentów. Podobnie napięcia handlowe (np. między USA a Chinami) czy katastrofy naturalne mogą zaburzyć globalne łańcuchy dostaw. W efekcie część firm rewiduje podejście “just-in-time” i rozważa skracanie lub dywersyfikację łańcuchów dostaw. Pojawiły się trendy nearshoringu (przenoszenia produkcji bliżej rynków zbytu) oraz wspomnianego reshoringu (powrotu fabryk do krajów macierzystych). Mimo to, globalna sieć powiązań produkcyjnych pozostaje fundamentem światowego przemysłu – produkty są wytwarzane we współpracy wielu państw. W przyszłości firmy mogą częściej stosować strategie “China + 1” czy “China + 2”, lokując zakłady także w innych krajach Azji (np. Wietnam, Indie) lub w Europie Środkowej, aby uniezależnić się od jednego wąskiego gardła.

Zrównoważony rozwój i ekologia

Kwestie środowiskowe stanowią jedno z najpoważniejszych wyzwań dla współczesnego przemysłu. Produkcja przemysłowa jest odpowiedzialna za znaczną część emisji gazów cieplarnianych, zużycia energii i wody oraz generowania odpadów. W dobie zmian klimatycznych nacisk na zrównoważony rozwój i redukcję negatywnego wpływu przemysłu na planetę stale rośnie. Wiele państw wprowadza surowe regulacje zmuszające fabryki do ograniczania emisji CO2, stosowania filtrów oczyszczających czy utylizacji odpadów w bezpieczny sposób. Ponadto konsumenci coraz częściej oczekują, że produkty będą wytwarzane w sposób ekologiczny, z poszanowaniem zasad społecznej odpowiedzialności. Rządy zaostrzają normy – na przykład Unia Europejska wprowadziła system handlu emisjami (EU ETS), który obciąża finansowo najbardziej emisyjne zakłady, zmuszając je do inwestowania w czystsze technologie. Globalne porozumienia klimatyczne (jak Porozumienie Paryskie) wyznaczają cele redukcji emisji, co wymusza na sektorze przemysłowym innowacje proekologiczne.

Przemysł odpowiada na te wyzwania inwestując w zielone technologie. Rosną nakłady na rozwój energii odnawialnej – fabryki instalują własne panele słoneczne czy turbiny wiatrowe, by zasilać produkcję czystą energią. Tradycyjne procesy są udoskonalane pod kątem efektywności energetycznej (np. odzysk ciepła, bardziej wydajne piece hutnicze). W branży motoryzacyjnej zachodzi elektryfikacja – produkcja samochodów elektrycznych i baterii staje się nowym filarem przemysłu w krajach takich jak Chiny, USA czy Niemcy. Pojawia się idea gospodarki o obiegu zamkniętym (circular economy), gdzie materiały są ponownie wykorzystywane i poddawane recyklingowi zamiast trafiać na wysypiska. Przykładem jest przemysł elektroniczny, który stara się odzyskiwać cenne surowce z zużytego sprzętu (urban mining).

Dążenie do zrównoważonego przemysłu jest również impulsem do rozwoju nowych sektorów – np. przemysłu technologii środowiskowych, produkującego urządzenia do oczyszczania wody, powietrza czy recyklingu. Transformacja ekologiczna nie jest jednak łatwa: firmy muszą ponosić koszty modernizacji, niekiedy zmieniać całe modele biznesowe, a konkurencja z krajów o luźniejszych regulacjach środowiskowych wciąż stanowi problem. Niemniej kierunek zmian jest wyraźny – przemysł przyszłości ma być bardziej zielony, energooszczędny i odpowiedzialny społecznie.

Przyszłość przemysłu na świecie

Jak będzie wyglądał przemysł za kilka dekad? Choć dokładny kierunek zmian trudno przewidzieć, można wskazać kilka prawdopodobnych trendów kształtujących przyszłość przemysłu. Przede wszystkim postęp technologiczny zapewne jeszcze przyspieszy. Innowacje takie jak sztuczna inteligencja, uczenie maszynowe, internet rzeczy czy robotyka będą coraz powszechniejsze we wszystkich gałęziach produkcji – od fabryk samochodów po rolnictwo wspomagane technologią (tzw. rolnictwo 4.0). Być może pojawią się przełomowe technologie, które zmienią dotychczasowe modele wytwarzania – np. druk 3D (addytywna produkcja) pozwoli wytwarzać komponenty bezpośrednio u użytkownika końcowego, co zrewolucjonizuje łańcuchy dostaw w niektórych branżach.

Kolejnym istotnym aspektem przyszłości jest zrównoważony rozwój. Przemysł będzie musiał funkcjonować w świecie ograniczonych zasobów i zaostrzających się wymogów klimatycznych. Można spodziewać się, że rozwiną się technologie wychwytywania i składowania dwutlenku węgla (CCS) dla sektorów trudno redukowalnych (jak hutnictwo czy cementownie). Energetyka przemysłowa prawdopodobnie oprze się w większym stopniu na źródłach odnawialnych oraz wodorze jako paliwie przemysłowym. Powstaną zupełnie nowe gałęzie związane z zieloną gospodarką – np. masowa produkcja ogniw fotowoltaicznych, turbiny wiatrowe nowej generacji, technologie recyklingu na wielką skalę.

W sferze geograficznej, przyszłość pokaże, czy utrzyma się trend przenoszenia produkcji do coraz tańszych lokalizacji, czy też automatyzacja spowoduje częściowy powrót fabryk bliżej rynków zbytu (bo koszt pracy straci na znaczeniu). Bogacenie się społeczeństw Azji może sprawić, że przewaga kosztowa tego regionu zmaleje, a na mapie przemysłowej świata większą rolę zaczną odgrywać dzisiejsze rynki wschodzące w Afryce czy Azji Południowej. Być może zobaczymy industrializację nowych branż i terytoriów – np. rozkwit przemysłu kosmicznego (produkcja rakiet, satelitów, a w przyszłości infrastruktury kosmicznej) czy rozwój fabryk podmorskich i podziemnych w celu oszczędności przestrzeni na powierzchni. Dodatkowo, rosnące napięcia międzynarodowe sprawiają, że na znaczeniu zyskuje przemysł obronny – zapotrzebowanie na nowoczesne uzbrojenie i sprzęt wojskowy może napędzać rozwój zaawansowanych technologii produkcyjnych i stymulować inwestycje w wielu krajach.

Jedno wydaje się pewne: przemysł pozostanie jednym z fundamentów światowej gospodarki. Mimo rozwoju sektora usług, to przemysł dostarcza konkretne dobra, bez których cywilizacja nie może się obyć. Krótko mówiąc, od potężnych fabryk po najmniejsze warsztaty – przemysł pozostaje fundamentem rozwoju społeczno-gospodarczego, a jego wpływ na nasze życie codzienne jest trudny do przecenienia. Wyzwaniem będzie pogodzenie rosnącej produkcji z ochroną planety oraz zapewnienie, że korzyści z industrializacji będą dostępne dla wszystkich regionów świata. Przemysł przyszłości będzie najpewniej inteligentny, ekologiczny i zintegrowany globalnie w stopniu jeszcze większym niż dziś – ale też bardziej rozproszony i elastyczny, gotowy szybko reagować na zmiany popytu czy warunków. Ciągłe dostosowywanie się do nowych warunków stanie się normą, a innowacyjność będzie warunkiem utrzymania konkurencyjności w zmieniającym się świecie. Można przypuszczać, że formy działalności przemysłowej nadal będą ewoluować, ale jej zasadnicza rola – wytwarzanie dóbr niezbędnych człowiekowi – pozostanie niezbędna dla kolejnych pokoleń.