Znaczenie największych portów przemysłowych rośnie wraz z globalizacją handlu, rozwojem łańcuchów dostaw i transformacją energetyczną. Porty to nie tylko miejsca przeładunku towarów, lecz złożone ekosystemy przemysłowe, w których koncentrują się rafinerie, zakłady chemiczne, huty, centra logistyczne i zaawansowana infrastruktura energetyczna. Od ich przepustowości, efektywności i odporności zależy stabilność światowego handlu, bezpieczeństwo surowcowe państw oraz konkurencyjność całych gałęzi przemysłu.
Znaczenie portów przemysłowych w globalnej gospodarce
Porty morskie obsługują ponad 80% światowego wolumenu handlu towarowego (według danych UNCTAD sprzed 2023 roku), a w przypadku wielu surowców masowych – jak ropa, ruda żelaza, węgiel czy gaz skroplony LNG – udział transportu morskiego przekracza 90%. W takim otoczeniu największe porty przemysłowe stają się newralgicznymi węzłami wymiany towarowej, miejscem lokowania kapitałochłonnych inwestycji oraz kluczowym elementem geopolityki surowców.
W przeciwieństwie do typowych portów handlowych, porty przemysłowe są silnie zintegrowane z zapleczem produkcyjnym. Na ich terenach lub w bezpośrednim sąsiedztwie zlokalizowane są:
- rafinerie ropy naftowej i instalacje petchem,
- zakłady nawozowe i chemii ciężkiej,
- huty stali, walcownie oraz koksownie,
- elektrownie (w tym terminale LNG i huby gazowe),
- stocznie i zakłady budowy konstrukcji offshore,
- centra dystrybucji kontenerowej i magazyny wysokiego składowania.
Takie skupienie funkcji sprzyja tworzeniu klastrów przemysłowych o wysokiej wydajności, ale zarazem zwiększa ryzyko systemowe. Awaria w jednym z segmentów może przerwać ciągłość wielu łańcuchów dostaw. Przykładowo blokada Kanału Sueskiego w 2021 roku, choć nie była związana z pojedynczym portem, wykazała jak wrażliwy jest globalny handel na zatory w newralgicznych punktach infrastruktury morskiej.
Według UNCTAD całkowita światowa wielkość przeładunków w portach morskich przekracza 11 mld ton rocznie, z czego największe porty azjatyckie obsługują po kilkaset milionów ton każdy. Wśród nich dominują ośrodki, które z czasem przekształciły się w wielkie kompleksy przemysłowe, łączące funkcję portu, strefy ekonomicznej i centrum energetyczno-logistycznego.
Największe porty przemysłowe świata – kluczowe ośrodki i ich specjalizacje
Ranking największych portów można tworzyć według różnych kryteriów: całkowitego przeładunku (w tonach), liczby obsłużonych kontenerów (TEU), wartości przepływających towarów, czy też mocy zainstalowanej w instalacjach przemysłowych w ich otoczeniu. Poniżej przedstawiono wybrane porty o kluczowym znaczeniu dla współczesnego przemysłu, z uwzględnieniem najnowszych dostępnych danych do około 2023 roku.
Szanghaj – globalny lider konteneryzacji i przemysłu nadmorskiego
Port w Szanghaju od lat zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem przeładunku kontenerów. Jego znaczenie przemysłowe wynika z powiązania z gigantycznym zapleczem produkcyjnym w delcie rzeki Jangcy – jednym z najważniejszych regionów przemysłowych ChRL. Szanghaj obsługuje m.in. eksport wyrobów elektronicznych, maszyn, tekstyliów, chemikaliów oraz komponentów dla przemysłu samochodowego.
W ostatnich latach port w Szanghaju przekraczał barierę 47–48 mln TEU rocznie (dane zbliżone do roku 2022), co plasuje go nad innymi mega-portami Azji. Pod względem masy przeładunków (cargo ogółem) szacuje się, że port obsługuje kilkaset milionów ton rocznie, choć dokładne wartości są trudne do porównania z uwagi na różne metody statystyczne. Z punktu widzenia przemysłu kluczowe jest to, że port łączy w jednym organizmie:
- kontenerowe terminale głębokowodne Yangshan,
- terminale przeładunku surowców masowych (rudy żelaza, węgla, zbóż),
- zaplecze petrochemiczne i chemiczne,
- sieć parków przemysłowych produkujących dobra wysoko przetworzone.
Szanghaj jest też miejscem intensywnej cyfryzacji logistyki. Port rozwija systemy automatycznego sterowania ruchem, platformy wymiany danych i rozwiązania oparte na analizie big data, co pozwala skracać czas postoju statków i redukować emisję CO₂ związaną z oczekiwaniem na redzie. Wpisuje się to w szerszy trend budowy tzw. smart ports, w których technologie informatyczne stają się tak samo ważne jak dźwigi i nabrzeża.
Ningbo-Zhoushan – gigant surowcowy i energetyczny
Port Ningbo-Zhoushan w Chinach jest jednym z największych portów świata pod względem ogólnej masy przeładowywanych towarów. Dane z okolic 2022 roku wskazują, że roczny przeładunek przekraczał 1,2 mld ton, co czyni go absolutnym rekordzistą w kategorii tonażu. Znaczna część tej masy to ładunki masowe: ruda żelaza, węgiel energetyczny i koksujący, ropa naftowa, produkty naftowe, a także kruszywa i zboża.
Rola Ningbo-Zhoushan wykracza jednak daleko poza przeładunek. W jego otoczeniu rozwija się rozbudowany kompleks przemysłowy związany z energetyką, metalurgią i chemią. To tutaj trafiają surowce dla chińskich hut stali i elektrowni, a następnie wytworzone produkty są redystrybuowane do innych części kraju oraz na eksport. Port posiada również terminale LNG, co jest elementem polityki dywersyfikacji źródeł energii i ograniczania zależności od węgla.
Silne powiązanie z przemysłem ciężkim oznacza również wysoką presję środowiskową. Władze lokalne i centralne inwestują w rozbudowę infrastruktury przeładunku w sposób ograniczający emisję pyłów (np. zamknięte taśmociągi, zadaszone place składowe) oraz w systemy monitoringu emisji. Równolegle rozwijane są projekty związane z odnawialnymi źródłami energii, a w samym porcie realizowane są pilotaże elektrycznych urządzeń przeładunkowych.
Singapur – hub petrochemiczny i logistyczny Azji Południowo-Wschodniej
Port Singapur jest jednym z najważniejszych na świecie w kategorii przeładunków kontenerowych (ponad 37 mln TEU rocznie w okolicach 2022 roku) oraz jednym z najruchliwszych portów bunkrowych, czyli miejscem zaopatrywania statków w paliwo. Jego znaczenie przemysłowe wynika jednak przede wszystkim z roli globalnego hubu petrochemicznego i rafineryjnego.
Na wyspach Jurong zlokalizowany jest kompleks przemysłowy, w którym działają rafinerie ropy naftowej oraz zakłady petrochemiczne koncernów światowych (m.in. ExxonMobil, Shell). Singapur jest jednym z czołowych centrów przerobu ropy w Azji, a produkty wytwarzane w jego zakładach – paliwa, oleje, chemikalia bazowe – są eksportowane do całego regionu. W efekcie port Singapur pełni jednocześnie funkcję:
- globalnego węzła kontenerowego łączącego Azję, Europę i Amerykę,
- centrum handlu produktami ropopochodnymi (trading hub),
- miejsca intensywnego rozwoju przemysłu chemicznego i paliwowego.
Równocześnie miasto-państwo inwestuje w technologie niskoemisyjne. Rozwijane są terminale LNG oraz projekty nisko- i bezsiarkowych paliw dla żeglugi. Singapur testuje również rozwiązania z zakresu zasilania statków energią elektryczną z lądu podczas postoju (shore power), co zmniejsza lokalne zanieczyszczenia powietrza.
Rotterdam – przemysłowe serce Europy i symbol transformacji energetycznej
Port Rotterdam jest największym portem Europy i jednym z najważniejszych centrów przemysłowych na kontynencie. Roczne przeładunki przekraczają 430 mln ton (dane zbliżone do 2022 roku), a obszar portowy rozciąga się na ponad 40 km w głąb lądu, łącząc terminale kontenerowe, rafinerie, zakłady chemiczne i rozbudowaną infrastrukturę rurociągową.
Kluczowe cechy przemysłowego znaczenia Rotterdamu to:
- koncentracja kilku dużych rafinerii ropy naftowej,
- silny sektor chemiczny (m.in. chemia podstawowa, tworzywa sztuczne),
- rozwinięta sieć rurociągów łączących port z Niemcami, Belgią i wnętrzem Holandii,
- róla bramy surowcowej dla europejskiego przemysłu stalowego i energetyki.
Rotterdam stał się również jednym z pionierów w dziedzinie transformacji energetycznej portów. Realizowane są projekty magazynowania i transportu wodoru, instalacje do wychwytu i składowania CO₂ (CCS), a także inwestycje w przyłączanie morskich farm wiatrowych do lądowej sieci energetycznej. Port rozwija się więc od tradycyjnego węzła paliw kopalnych w kierunku roli centrum energetycznej transformacji Europy.
Znaczenie Rotterdamu dla przemysłu niemieckiego, francuskiego, belgijskiego czy polskiego jest ogromne. Surowce importowane przez ten port trafiają dalej systemem rurociągów, kolei i transportu śródlądowego (Ren, Mozela) do elektrowni, hut i zakładów chemicznych, warunkując konkurencyjność całych sektorów.
Antwerpia-Brugia – europejskie centrum chemiczne i logistyczne
Po połączeniu portów Antwerpia i Zeebrugge w 2022 roku powstał nowy konglomerat portowy Antwerp-Bruges, będący jednym z największych ośrodków przeładunkowo-przemysłowych w Europie. Antwerpia od lat pełni rolę jednego z najważniejszych centrów przemysłu chemicznego na świecie. W bezpośredniej bliskości portu zlokalizowane są liczne zakłady chemiczne, terminale gazowe oraz skomplikowana sieć rurociągów międzyzakładowych.
Oprócz chemii, port odgrywa istotną rolę w logistyce samochodów, ładunków kontenerowych i produktów ropopochodnych. Infrastruktura terminali oraz śródlądowe połączenia z Niemcami, Holandią i Francją sprawiają, że Antwerpia-Brugia stała się kluczowym węzłem dla europejskiego handlu międzynarodowego. Dla wielu koncernów chemicznych wybór lokalizacji zakładów w pobliżu portu oznacza niższe koszty transportu surowców i szybszy dostęp do rynków zbytu.
W ostatnich latach port inwestuje w projekty dekarbonizacji przemysłu chemicznego – m.in. w instalacje wychwytu CO₂, infrastrukturę wodorową oraz rozwój obiegu zamkniętego dla tworzyw sztucznych. Z punktu widzenia polityk unijnych jest to jeden z „poligonów” transformacji przemysłu energochłonnego.
Zatokowe giganty: Jubail i Ras Tanura w Arabii Saudyjskiej
W regionie Zatoki Perskiej funkcję wielkich portów przemysłowych pełnią m.in. Jubail i Ras Tanura w Arabii Saudyjskiej. Stanowią one integralną część narodowego systemu wydobycia, przerobu i eksportu ropy naftowej oraz produktów petrochemicznych.
Jubail to połączenie wielkiego portu przemysłowego i miasta przemysłowego (Jubail Industrial City), projektowanego od podstaw jako kompleks dla sektora petrochemicznego, chemicznego, metalurgicznego oraz energetycznego. Znajdują się tam rafinerie, instalacje produkcji nawozów, zakłady tworzyw sztucznych, a także elektrownie i odsalarnie wody morskiej. Port umożliwia eksport do Azji, Europy i Ameryk, czyniąc z Jubail jeden z filarów gospodarki Arabii Saudyjskiej.
Ras Tanura jest natomiast jednym z najważniejszych na świecie terminali eksportowych ropy naftowej, ściśle związanym z infrastrukturą Saudi Aramco. Przez ten port wysyłane są ogromne wolumeny surowca, od których zależy stabilność światowego rynku naftowego. Znajdują się tam również instalacje magazynowe, rafineryjne i przeładunkowe, tworząc kompleks o znaczeniu strategicznym nie tylko dla regionu, ale i całego globu.
Porty przemysłowe Ameryki Północnej: Houston i Zatoka Meksykańska
Na kontynencie amerykańskim jednym z najważniejszych portów przemysłowych jest port w Houston, położony nad Zatoką Meksykańską. Obsługuje on rozległy kompleks petrochemiczny i rafineryjny wzdłuż Houston Ship Channel. Region ten jest centrum amerykańskiego przemysłu chemicznego oraz jednym z kluczowych miejsc przerobu i eksportu ropy oraz gazu (w tym LNG).
Znaczenie Houston wzrosło wraz z rewolucją łupkową w USA. Wydobycie gazu łupkowego umożliwiło rozwój instalacji LNG, wytwarzanie tanich surowców dla przemysłu chemicznego i zwiększenie eksportu paliw do Europy oraz Azji. Port obsługuje zarówno kontenery, jak i ładunki masowe ciekłe i gazowe, z czego duża część to produkty naftowe, chemikalia i polimery.
Inne ważne porty przemysłowe regionu to m.in. porty w Nowym Orleanie (obsługa eksportu zbóż i produktów rolnych rzeką Missisipi), Corpus Christi czy Port Arthur. Stanowią one element amerykańskiego systemu energetyczno-przemysłowego, w którym integruje się wydobycie ropy i gazu, przerób, handel międzynarodowy oraz zaopatrzenie przemysłu w surowce.
Infrastruktura, technologie i kierunki rozwoju portów przemysłowych
Największe porty przemysłowe świata rozwijają się na przecięciu kilku trendów: cyfryzacji logistyki, transformacji energetycznej, zaostrzania regulacji środowiskowych oraz rosnących wymagań bezpieczeństwa. Ich przyszły kształt będzie miał bezpośredni wpływ na zdolność przemysłu do dalszego wzrostu przy jednoczesnym ograniczaniu emisji i zużycia zasobów.
Integracja z łańcuchami dostaw i logistyką wewnątrzlądową
Port przemysłowy nie funkcjonuje w próżni. Jego efektywność zależy od połączeń z zapleczem lądowym: koleją, drogami, żeglugą śródlądową i rurociągami. Przykłady Rotterdamu, Antwerpii czy Szanghaju pokazują, że największe sukcesy odnoszą te porty, które stają się elementem szerokiego systemu logistycznego.
Oznacza to inwestycje w:
- terminale intermodalne umożliwiające przeładunek z kontenerów na kolej i barki,
- korytarze kolejowe dużej przepustowości,
- sieci rurociągów dla ropy, produktów ropopochodnych, chemikaliów i gazu,
- centra dystrybucyjne (logistic parks) integrujące magazynowanie i usługi dodatkowe.
Przykładowo, projekt Nowego Jedwabnego Szlaku (Belt and Road Initiative) zakłada integrację portów Oceanu Spokojnego z połączeniami kolejowymi w głąb Eurazji. Z kolei w Europie coraz większy nacisk kładzie się na rozwój żeglugi śródlądowej (Ren, Dunaj) jako sposobu ograniczenia emisji z transportu drogowego.
Cyfryzacja i automatyzacja – od terminali automatycznych do inteligentnych ekosystemów
Nowoczesne porty przemysłowe inwestują w automatyzację terminali i cyfryzację procesów, aby zwiększać przepustowość i obniżać koszty operacyjne. Wprowadza się m.in. zdalnie sterowane suwnice, autonomiczne pojazdy terminalowe, systemy planowania ruchu w czasie rzeczywistym oraz platformy wymiany danych między operatorami, spedytorami i administracją.
Porty takie jak Rotterdam, Singapur czy wybrane terminale w Chinach (np. Yangshan Deep-Water Port) wdrażają rozwiązania oparte na analizie big data, uczeniu maszynowym i Internet of Things. Celem jest optymalizacja kolejek statków, skracanie czasu postoju, minimalizacja pustych przebiegów sprzętu oraz lepsze przewidywanie zatorów. W efekcie port staje się złożonym systemem cyber-fizycznym, w którym dane są równie ważne jak infrastruktura betonowa i stalowa.
Cyfryzacja ma także wymiar bezpieczeństwa. Systemy monitoringu zagrożeń, śledzenia ładunków niebezpiecznych i automatycznego raportowania incydentów służą ochronie infrastruktury krytycznej oraz zapobieganiu awariom mogącym mieć poważne skutki środowiskowe.
Transformacja energetyczna portów – od paliw kopalnych do zielonej energii
Wiele największych portów przemysłowych wyrosło na ropie, węglu i gazie. W obliczu globalnych celów klimatycznych pojawia się jednak konieczność transformacji modeli biznesowych. Dotyczy to zarówno samej infrastruktury portowej (emisje z żurawi, ciężarówek, statków cumujących przy nabrzeżu), jak i powiązanych z portem instalacji przemysłu ciężkiego.
Główne kierunki transformacji obejmują:
- rozwój hubów LNG i paliw alternatywnych (np. metanol, amoniak) dla żeglugi,
- tworzenie infrastruktury do obsługi wodoru – szarego, niebieskiego i zielonego,
- wprowadzanie instalacji wychwytu i składowania CO₂ (projekty CCS/CCUS),
- zasilanie urządzeń portowych energią elektryczną z odnawialnych źródeł,
- udostępnianie statkom zasilania z lądu (shore power).
Rotterdam, Antwerpia-Brugia, Singapur czy porty japońskie pracują nad koncepcją tzw. green ports, w których emisje gazów cieplarnianych są systematycznie redukowane. Obejmuje to również współpracę z przemysłem stalowym, cementowym czy chemicznym przy projektach niskoemisyjnej produkcji – np. stali wytapianej z użyciem wodoru zamiast koksu.
Porty jako element bezpieczeństwa surowcowego i geopolityki
Największe porty przemysłowe są jednocześnie węzłami geopolitycznymi. Kontrola nad nimi, ich zdolnościami przeładunkowymi i powiązaniami logistycznymi ma wpływ na bezpieczeństwo dostaw surowców strategicznych: ropy, gazu, rud metali krytycznych, nawozów czy komponentów high-tech.
Konflikty zbrojne, napięcia w cieśninach morskich (np. Ormuz, Malakka), sankcje gospodarcze czy blokady infrastruktury mogą w ciągu kilku dni lub tygodni przełożyć się na zakłócenia w pracy hut, rafinerii i zakładów chemicznych w innych częściach świata. Dlatego wiele państw dąży do dywersyfikacji dostępu do portów i szlaków morskich, inwestując w alternatywne trasy transportu i rozwój własnej infrastruktury przeładunkowej.
W tym kontekście szczególnego znaczenia nabierają porty w regionach o strategicznym położeniu: na Morzu Północnym, w Zatoce Perskiej, na Morzu Śródziemnym czy w Azji Południowo-Wschodniej. To one stanowią bramy dla surowców energetycznych i towarów przemysłowych, od których zależy tempo wzrostu gospodarczego i stabilność wielu państw.
Porty przemysłowe a rozwój regionalny i wyzwania środowiskowe
Rozbudowa największych portów przemysłowych ma ogromny wpływ na regiony, w których są one zlokalizowane. Tworzą miejsca pracy, przyciągają inwestycje, stymulują rozwój infrastruktury drogowej i kolejowej. Jednocześnie generują poważne wyzwania środowiskowe i społeczne, wymagające skoordynowanej polityki przestrzennej i ekologicznej.
Wpływ na rynek pracy, innowacje i strukturę gospodarki
Porty przemysłowe są istotnymi generatorami zatrudnienia – zarówno bezpośrednio (operatorzy terminali, pracownicy rafinerii, zakładów chemicznych, stoczni), jak i pośrednio w sektorach transportu, logistyki, usług inżynieryjnych czy finansowych. Wokół portów powstają klastry przemysłowe, w których obok wielkich koncernów działają mniejsze i średnie firmy świadczące usługi serwisowe, remontowe, technologiczne.
Obecność portu sprzyja także rozwojowi szkolnictwa technicznego i badań naukowych. Uniwersytety i instytuty badawcze współpracują z operatorami portów i przemysłem przy projektach automatyzacji, nowych materiałów, optymalizacji procesów czy redukcji emisji. Przykładem może być współpraca portu Rotterdam z ośrodkami akademickimi nad technologiami wychwytu CO₂ i wykorzystania wodoru.
W dłuższej perspektywie regiony portowe często przechodzą transformację od prostych funkcji przeładunkowych do roli centrów innowacji logistycznych i przemysłowych. Rozwijają się tam start-upy związane z analityką danych, optymalizacją łańcuchów dostaw czy rozwiązaniami dla gospodarki obiegu zamkniętego.
Zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby – koszty rozwoju przemysłowego
Intensywna działalność przemysłowa i transportowa w portach powoduje emisje zanieczyszczeń do powietrza (tlenki azotu, siarki, pyły, lotne związki organiczne), a także ryzyko skażenia wód i gleb wskutek wycieków czy wypadków. Statki, terminale paliwowe, rafinerie i zakłady chemiczne są potencjalnym źródłem substancji niebezpiecznych, które mogą dotrzeć do ekosystemów przybrzeżnych.
W odpowiedzi na te zagrożenia wprowadzane są coraz ostrzejsze regulacje międzynarodowe (np. konwencje IMO ograniczające zawartość siarki w paliwach żeglugowych) oraz krajowe standardy emisji. Porty inwestują w systemy monitoringu jakości powietrza, urządzenia do oczyszczania ścieków przemysłowych, zabezpieczenia przeciwrozlewowe, a także w modernizację infrastruktury tak, aby ograniczyć emisje hałasu i światła.
Jednocześnie rośnie presja społeczna i polityczna na dekarbonizację sektorów powiązanych z portami. Organizacje ekologiczne i mieszkańcy terenów sąsiednich domagają się stopniowego odchodzenia od paliw kopalnych i bardziej zrównoważonego rozwoju. W efekcie największe porty przemysłowe stają się areną debat o tempie i kosztach transformacji energetycznej oraz przemysłowej.
Adaptacja do zmian klimatu i odporność na katastrofy naturalne
Porty nadmorskie są bezpośrednio narażone na skutki zmian klimatu: podnoszenie się poziomu morza, częstsze i silniejsze sztormy, erozję wybrzeża czy zmiany w prądach morskich. Dla infrastruktury krytycznej, jaką są terminale przeładunkowe, magazyny paliw czy instalacje chemiczne, oznacza to konieczność inwestycji w zabezpieczenia przeciwpowodziowe, wzmocnione nabrzeża, systemy odwodnieniowe oraz plany awaryjne.
Przykładowo, w Rotterdamie i innych portach Morza Północnego rozbudowuje się systemy ochrony przeciwpowodziowej, uwzględniające scenariusze wzrostu poziomu morza. W regionach narażonych na huragany (np. Zatoka Meksykańska) opracowywane są strategie szybkiego zatrzymywania pracy zakładów i ewakuacji personelu w przypadku nadciągających katastrof. W Azji porty muszą liczyć się z coraz gwałtowniejszymi tajfunami i ulewami, co wpływa na planowanie infrastruktury.
Odporność portów na zmiany klimatu ma znaczenie nie tylko lokalne. Długotrwałe wyłączenie z użytkowania jednego z największych portów przemysłowych może zaburzyć globalne łańcuchy dostaw surowców i półproduktów, powodując skutki odczuwalne w wielu branżach – od motoryzacji, przez energetykę, po przemysł spożywczy.
Kierunki rozwoju: zrównoważone, cyfrowe i elastyczne ekosystemy przemysłowe
Przyszłość największych portów przemysłowych będzie kształtowana przez zdolność do adaptacji do nowych realiów gospodarczych, technologicznych i środowiskowych. Kluczowe kierunki obejmują:
- integrację funkcji logistycznych, energetycznych i przemysłowych w jednym ekosystemie,
- rozwój modeli współdzielenia infrastruktury (np. wspólne instalacje energetyczne dla kilku zakładów),
- implementację gospodarki obiegu zamkniętego w obrębie klastrów przemysłowych,
- coraz szersze wykorzystanie automatyzacji i sztucznej inteligencji w planowaniu operacji,
- silniejsze powiązanie portów z lokalnymi społecznościami i rynkiem pracy poprzez programy edukacyjne.
W miarę jak globalny przemysł dostosowuje się do wymogów dekarbonizacji i zmian geopolitycznych, porty przemysłowe pozostaną jego kluczową infrastrukturą. Ich rozwój będzie ściśle wiązał się z decyzjami dotyczącymi kierunków inwestycji w nowe moce wytwórcze, lokalizację zakładów chemicznych i stalowych, a także z politykami bezpieczeństwa energetycznego. W praktyce to właśnie w portach rozstrzyga się, w jakim stopniu przemysł światowy będzie w stanie łączyć skalę i efektywność z wymogami ochrony środowiska oraz stabilności społecznej.
