Historia przemysłu
Przemysł od ponad dwóch stuleci napędza rozwój cywilizacji i kształtuje codzienne życie ludzi na całym świecie. Trudno wyobrazić sobie współczesny świat bez fabryk, maszyn i produktów wytwarzanych na masową skalę – od ubrań, poprzez środki transportu, aż po zaawansowane urządzenia elektroniczne. Historia przemysłu to opowieść o przełomowych wynalazkach, stopniowej industrializacji społeczeństw oraz o tym, jak działalność produkcyjna zmieniała gospodarki i warunki życia.
Początki działalności przemysłowej sięgają czasów, gdy większość produkcji odbywała się ręcznie w niewielkich warsztatach rzemieślniczych. Jednak dopiero rewolucja przemysłowa zapoczątkowana w XVIII wieku spowodowała radykalne zmiany technologiczne i ekonomiczne. W ciągu kolejnych dekad ludzkość przeszła od prostych narzędzi i siły mięśni do maszyn parowych, elektryczności, automatyzacji oraz cyfrowych technologii, które znamy obecnie. Każdy etap rozwoju przemysłu – od rewolucji przemysłowej poprzez erę elektryczności, komputeryzacji, aż po Przemysł 4.0 – wniósł coś nowego i zrewolucjonizował sposób wytwarzania dóbr.
W niniejszym przewodniku przyjrzymy się, jak przemysł ewoluował na przestrzeni wieków. Przedstawimy kolejne etapy jego rozwoju na świecie – od czasów przedindustrialnych, przez kolejne rewolucje przemysłowe, aż po współczesność. Omówimy najważniejsze wynalazki i procesy, a także ich wpływ na społeczeństwo i gospodarkę. Przyjrzymy się również, jak wyglądała industrializacja na ziemiach polskich – od pierwszych manufaktur, przez rozwój w XIX wieku pod zaborami, po powojenne uprzemysłowienie i transformację gospodarczą końca XX wieku. To kompleksowa podróż przez dzieje przemysłu, która pozwoli zrozumieć, jak daleką drogę przeszliśmy od kuźni napędzanych wodą do inteligentnych fabryk przyszłości.
Początki przemysłu – czasy przedprzemysłowe
Zanim nastąpiła rewolucja przemysłowa, gospodarka światowa opierała się głównie na rolnictwie oraz rzemiośle. Produkcja odbywała się w rozproszonej skali – w małych warsztatach, rodzinnych pracowniach i cechach rzemieślniczych. Przedindustrialne społeczeństwa wykorzystywały przede wszystkim siłę ludzkich mięśni i prostych narzędzi, a tempo wytwarzania dóbr było stosunkowo wolne. Mimo to już w tych wczesnych epokach pojawiały się pierwsze zalążki przyszłego przemysłu, w postaci podziału pracy i mechanizacji na niewielką skalę.
Już w średniowieczu zaczęto stosować proste maszyny napędzane siłami natury, co zwiększało wydajność wytwórczości. Przykładem mogą być koła wodne wykorzystywane do poruszania młynów zbożowych czy do napędu miechów w kuźniach. Dzięki energii płynącej wody można było efektywniej mielić ziarno lub obrabiać metal, odciążając pracę ludzi i zwierząt. Podobnie wiatraki wykorzystywano do mielenia mąki czy osuszania polderów. W górnictwie stosowano natomiast kieraty – urządzenia napędzane siłą koni – aby wydobywać wodę z kopalń lub transportować urobek. Te rozwiązania techniczne stanowiły ważny krok naprzód, choć wciąż nie dorównywały późniejszym maszynom parowym pod względem mocy.
Wraz z rozwojem handlu i miast w późnym średniowieczu oraz wczesnej epoce nowożytnej zaczęły powstawać pierwsze manufaktury. Były to większe warsztaty lub zakłady produkcyjne, w których wprowadzono podział pracy pomiędzy wielu zatrudnionych robotników. Na przykład w wytwórniach sukna czy warsztatach tekstylnych jedni pracownicy zajmowali się przygotowaniem włókien, inni ich przędzeniem, a kolejni tkaniem materiału. Taki podział zadań pozwalał zwiększyć skalę i tempo produkcji w porównaniu z tradycyjnym rzemiosłem. Pierwsze manufaktury pojawiły się już w XIII wieku we Flandrii i północnych Włoszech, a w kolejnych stuleciach system manufakturowy rozpowszechnił się w całej Europie. W Polsce znane były np. manufaktury włókiennicze zakładane przez magnatów i władze miejskie w XVII i XVIII wieku.
Mimo wprowadzenia podziału pracy i pewnych usprawnień technicznych, produkcja manufakturowa wciąż opierała się na sile ludzkiej i prostych narzędziach. Nie nastąpił jeszcze jakościowy skok wydajności – ten miał dopiero nadejść wraz z prawdziwą mechaniczną rewolucją w wytwórczości. Okres przedprzemysłowy przygotował jednak grunt pod przyszłe zmiany: wykształcił się zalążek kultury technicznej, powstawały pierwsze warsztaty o większej skali, rozwijał się handel dalekosiężny dostarczający surowce. Wszystko to stworzyło podstawy, na których mogła wybuchnąć pierwsza rewolucja przemysłowa u schyłku XVIII wieku.
Pierwsza rewolucja przemysłowa (XVIII – początek XIX w.)
Pod koniec XVIII wieku świat wkroczył w epokę przełomowych zmian technologicznych, którą nazwano pierwszą rewolucją przemysłową. Rozpoczęła się ona w Wielkiej Brytanii, która dysponowała sprzyjającymi warunkami: bogatymi zasobami węgla i rudy żelaza, rozwiniętym handlem i kapitałem oraz względnie stabilną sytuacją polityczną. Decydującym impulsem stały się wynalazki, które zmechanizowały produkcję, szczególnie w przemyśle włókienniczym i górnictwie.
Innowacje technologiczne w XVIII wieku
Jednym z najważniejszych wynalazków tej epoki była maszyna parowa. Już w 1712 roku Thomas Newcomen zbudował pierwszą pompę parową do odwadniania kopalń, jednak dopiero udoskonalenia wprowadzone przez Jamesa Watta w latach 60. XVIII wieku uczyniły silnik parowy wydajnym źródłem napędu. Maszyna parowa stała się sercem wielu późniejszych urządzeń przemysłowych, od pomp górniczych po napęd maszyn w fabrykach. Dzięki niej uniezależniono się od kaprysów przyrody – nie trzeba było już polegać wyłącznie na sile rzek czy wiatru.
Równolegle dokonał się przełom w produkcji tekstyliów. Tradycyjne ręczne kołowrotki i krosna zaczęły ustępować miejsca maszynom przędzalniczym i tkackim. W 1764 roku James Hargreaves skonstruował tzw. spinning jenny – wielowrzecionową przędzarkę, która pozwalała jednej osobie prząść naraz wiele nici. Kolejne ulepszenia pojawiły się szybko: Richard Arkwright w 1769 opatentował przędzarkę napędzaną wodą (water frame), a Edmund Cartwright w 1785 wynalazł mechaniczne krosno napędzane początkowo siłą wodną, a potem parową. Te innowacje sprawiły, że produkcja tkanin wzrosła wielokrotnie, koszty spadły, a wyroby stały się bardziej dostępne.
Istotne zmiany zaszły też w hutnictwie i metalurgii. Tradycyjne dymarki zastąpiono wielkimi piecami opalanymi koksem zamiast węgla drzewnego, co umożliwiło wytop żelaza na dużo większą skalę. Procesy pudlingu i walcowania, doskonalone pod koniec XVIII wieku (m.in. przez Henry’ego Corta), pozwoliły uzyskać lepszej jakości żelazo, a później stal. Taniej i obficiej produkowany metal stał się podstawą budowy maszyn, mostów czy kolei. Już na początku XIX wieku lokomotywy parowe zaczęły ciągnąć pierwsze pociągi po żelaznych szynach (słynna lokomotywa Stephensona „Rocket” z 1829 osiągała zawrotną jak na owe czasy prędkość ~50 km/h). Rozwój kolei żelaznych zrewolucjonizował transport lądowy, umożliwiając szybkie przewożenie surowców i produktów na duże odległości.
Narodziny fabryk i zmiany społeczne
Wynalazki epoki pierwszej rewolucji przemysłowej dały początek fabrykom – nowemu modelowi organizacji produkcji. Zamiast w rozproszonych warsztatach, praca koncentrowała się w dużych zakładach, gdzie dziesiątki lub setki maszyn obsługiwane były przez liczną załogę robotników. Pierwsze fabryki tekstylne powstały w Anglii już w latach 70. i 80. XVIII wieku (np. przędzalnie bawełny Arkwrighta). Rosnące zapotrzebowanie na siłę roboczą w miastach przemysłowych spowodowało masową migrację ludności ze wsi do miast. Nastąpiła gwałtowna urbanizacja – miasta takie jak Manchester, Liverpool czy Birmingham rozrosły się wielokrotnie w ciągu kilku dekad, stając się centrami produkcji.
Zmiany gospodarcze pociągnęły za sobą przemiany społeczne. Wyłoniła się nowa klasa społeczna – robotnicy przemysłowi, zatrudnieni przy taśmach i maszynach, często pracujący po kilkanaście godzin na dobę w trudnych warunkach. Obok nich rósł w siłę przemysłowy kapitał – fabrykanci i przedsiębiorcy, którzy inwestowali w zakłady i czerpali zyski z masowej produkcji. Warunki pracy na początku XIX wieku były ciężkie: brak regulacji powodował wyzysk siły roboczej, powszechna była praca dzieci, a bezpieczeństwo w fabrykach pozostawiało wiele do życzenia. Z czasem te problemy społeczne doprowadziły do narodzin ruchów robotniczych, związków zawodowych i pierwszych regulacji prawnych chroniących pracowników.
Pierwsza rewolucja przemysłowa stopniowo rozprzestrzeniła się poza Anglię. Na początku XIX wieku proces industrializacji objął Europę Zachodnią – Francję, Belgię, Prusy – oraz Stany Zjednoczone. Kraje te czerpały z brytyjskich wynalazków i doświadczeń, budując własne fabryki i linie kolejowe. W ciągu kilkudziesięciu lat świat zaczął przeobrażać się z rolniczego w przemysłowy. Produkcja masowa na niespotykaną dotąd skalę zapoczątkowała trwały wzrost gospodarczy. Tym samym pierwsza rewolucja przemysłowa położyła fundament pod nowoczesną cywilizację industrialną – lecz wkrótce miała zostać wzmocniona kolejną falą innowacji, jaką przyniósł przełom XIX i XX wieku.
Druga rewolucja przemysłowa (XIX – początek XX w.)
Około połowy XIX stulecia postęp techniczny nabrał jeszcze większego rozpędu, prowadząc do kolejnej fali przemian znanej jako druga rewolucja przemysłowa. Jej zasadniczy etap przypada na lata ok. 1870–1914, choć wiele istotnych wynalazków powstawało już wcześniej, a skutki odczuwalne były jeszcze długo po początku XX wieku. Druga rewolucja przemysłowa opierała się na wykorzystaniu nauki w przemyśle i wprowadzeniu nowych źródeł energii oraz metod produkcji. Do najważniejszych czynników napędowych tego okresu należały: elektryczność, rozwój chemii, udoskonalenie produkcji stali, wynalezienie silnika spalinowego i rozwój masowej produkcji taśmowej.
Elektryczność, chemia i stal
Jednym z symboli drugiej rewolucji przemysłowej stała się elektryczność. Już w latach 30. XIX w. Michael Faraday odkrył zjawisko indukcji elektromagnetycznej, co umożliwiło budowę prądnicy elektrycznej. Jednak dopiero kolejne dekady przyniosły praktyczne zastosowania prądu na szeroką skalę. W 1879 r. Thomas Edison zaprezentował udoskonaloną żarówkę, co zapoczątkowało epokę oświetlenia elektrycznego. W miastach zaczęły powstawać elektrownie dostarczające prąd do fabryk i gospodarstw domowych. Silniki elektryczne znalazły zastosowanie w napędzie maszyn, zastępując często mniej wydajne maszyny parowe. Elektryczność odmieniła też komunikację – wynalezienie telegrafu (Samuel Morse, 1837) umożliwiło błyskawiczne przekazywanie informacji na odległość za pomocą impulsów elektrycznych, a wynalazek telefonu (Alexander Graham Bell, 1876) zrewolucjonizował komunikację głosową.
Równolegle dokonywał się dynamiczny rozwój przemysłu chemicznego. Nauczyliśmy się wytwarzać na skalę przemysłową wiele substancji i materiałów, takich jak barwniki syntetyczne, kwas siarkowy czy sztuczne nawozy. W 1856 r. William Perkin odkrył pierwszy syntetyczny barwnik (fiolet o nazwie mauveina), co dało początek potężnej branży chemicznej produkującej farby i leki. Pod koniec XIX wieku proces Haber-Bosch pozwolił na syntezę amoniaku, a tym samym masową produkcję nawozów azotowych, co zrewolucjonizowało rolnictwo. W zakresie materiałów, w 1860 r. wynaleziono stal nierdzewną, a rozwój technologii rafinacji ropy naftowej (pierwsza destylacja ropy przez Ignacego Łukasiewicza już w 1852 r. na ziemiach polskich) dał światu naftę, benzynę i inne paliwa.
Produkcja metali również osiągnęła nowy poziom. Po wynalezieniu konwertera Bessemera (Henry Bessemer, 1856), możliwe stało się szybkie przetapianie surówki żelaza na stal, co znacznie obniżyło koszt i zwiększyło skalę produkcji stali. Wraz z piecem martenowskim i konwertorem Thomasa (udoskonalonym dla rud fosforowych), świat zalała tania stal, będąca podstawowym materiałem budowlanym i konstrukcyjnym przełomu XIX i XX wieku. Stalowe szyny kolejowe, kadłuby statków, mosty i wieżowce – wszystko to stało się możliwe dzięki taniej stali. W 1889 r. ukończono w Paryżu stalową wieżę Eiffla, która symbolizowała triumf nowej epoki inżynierii.
Motoryzacja i masowa produkcja
Drugą rewolucję przemysłową charakteryzuje również pojawienie się nowych środków transportu i przełom w organizacji produkcji. W 1885 r. Karl Benz zbudował pierwszy praktyczny samochód z silnikiem benzynowym, a wkrótce potem Gottlieb Daimler i inni konstruktorzy rozpoczęli produkcję pojazdów mechanicznych. Silnik spalinowy, zasilany benzyną lub olejem napędowym (silnik Diesla wynaleziony przez Rudolfa Diesla w 1897 r.), znalazł zastosowanie nie tylko w automobilach, ale także w łodziach, pociągach spalinowych i w maszynach przemysłowych. Rozwój motoryzacji zmienił oblicze komunikacji – na ulicach pojawiły się auta, co wymusiło rozwój infrastruktury drogowej i przemysłu naftowego. Jednocześnie trwał rozwój transportu zbiorowego: doskonalono koleje (pociągi stawały się coraz szybsze i bardziej pojemne), a od lat 80. XIX w. rozwijała się komunikacja tramwajowa i metro w dużych aglomeracjach.
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił przełom w sposobie organizacji pracy w fabrykach – wprowadzenie taśmy produkcyjnej i standaryzacja produkcji. Henry Ford, zakładając w 1903 r. swoją fabrykę samochodów w Detroit, wprowadził w 1913 r. ruchomą linię montażową, na której powstawał model Ford T. Zastosowanie taśmy montażowej pozwoliło skrócić czas montażu samochodu z kilkunastu godzin do zaledwie 1,5 godziny! Efektem była prawdziwa masowa produkcja – fabryki mogły wytwarzać towary w ogromnych ilościach, obniżając ich jednostkowy koszt. Ten model produkcji szybko przejęły inne branże: od przemysłu AGD po spożywczy. Wraz z masową produkcją pojawiły się pierwsze linie produkcyjne wymagające precyzyjnego planowania i zarządzania na dużą skalę, co dało początek nowoczesnym metodom organizacji pracy i zarządzania (takim jak tayloryzm i późniejszy fordyzm).
Dzięki drugiej rewolucji przemysłowej świat na początku XX wieku stał się nie do poznania w porównaniu z wiekiem XVIII. Miasta były zelektryfikowane i połączone siecią komunikacyjną, fabryki produkowały masowo samochody, maszyny, chemikalia i setki innych produktów. Powstały wielkie korporacje przemysłowe, a gospodarka wkroczyła w erę produkcji na globalną skalę. Druga rewolucja przemysłowa stworzyła podstawy pod dalszy rozwój – w tym okresie narodziły się technologie, które w kolejnych dekadach umożliwiły rewolucję naukowo-techniczną i erę komputerów w XX wieku.
Trzecia rewolucja przemysłowa (II połowa XX w.)
Po II wojnie światowej przemysł wkroczył w kolejny etap przemian, często nazywany trzecią rewolucją przemysłową lub rewolucją naukowo-techniczną. Okres ten, przypadający na lata ok. 1950–1980 (choć jego skutki trwają do dziś), przyniósł gwałtowny rozwój elektroniki, informatyki oraz automatyzacji produkcji. W odróżnieniu od poprzednich rewolucji, które opierały się głównie na nowych źródłach energii, trzecia rewolucja skupiała się na informacji i automatyce – maszynach potrafiących coraz więcej myśleć i działać za człowieka.
Era komputerów i automatyzacji
Centralnym elementem zmian w II połowie XX wieku stały się komputery oraz półprzewodniki. Wynalezienie tranzystora w 1947 r. (Bell Labs, USA) zrewolucjonizowało elektronikę, zastępując kruche i duże lampy próżniowe malutkimi, niezawodnymi elementami półprzewodnikowymi. W latach 60. pojawiły się pierwsze układy scalone, a w 1971 r. firma Intel opracowała pierwszy mikroprocesor. Te wynalazki utorowały drogę do miniaturyzacji i masowego zastosowania elektroniki w przemyśle. Komputery początkowo zajmujące całe pomieszczenia z czasem stawały się coraz mniejsze, szybsze i tańsze, umożliwiając ich zastosowanie do sterowania procesami produkcyjnymi.
Automatyzacja linii produkcyjnych nabrała tempa wraz z rozwojem elektroniki. Już w latach 50. pojawiły się pierwsze roboty przemysłowe – urządzenia zdolne do wykonywania powtarzalnych czynności w fabryce. Jeden z pierwszych robotów, Unimate, został zainstalowany w 1961 r. w zakładach General Motors do obsługi przy taśmie produkcyjnej. W kolejnych dekadach roboty zaczęły przejmować ciężkie, monotonne lub niebezpieczne prace na halach produkcyjnych, znacznie zwiększając wydajność i bezpieczeństwo pracy. Równocześnie wprowadzano coraz doskonalsze systemy sterowania – od układów elektronicznych po w pełni programowalne sterowniki PLC (Programmable Logic Controller). Dzięki nim możliwe stało się precyzyjne kontrolowanie procesów technologicznych, utrzymywanie stałej jakości produktów i redukcja roli czynnika ludzkiego w bezpośredniej produkcji.
Trzecia rewolucja przemysłowa przyniosła również nowe źródła energii i środki komunikacji. W latach 50. rozpoczęto wykorzystanie energii jądrowej do celów cywilnych – pierwsze elektrownie atomowe dostarczały prądu, otwierając erę energetyki jądrowej. Choć energia atomowa nie zdominowała całkowicie miksu energetycznego, stała się ważnym uzupełnieniem tradycyjnych źródeł. Rozwinęły się też technologie telekomunikacyjne – od rozpowszechnienia telefonii automatycznej po narodziny sieci komputerowych. Przełomem stało się powstanie Internetu: pierwotnie jako sieć ARPANET w 1969 r., a z czasem globalna sieć łącząca komputery na całym świecie. Szybka wymiana informacji i rozwój mediów elektronicznych wpłynęły na sposób funkcjonowania przemysłu – umożliwiły np. zarządzanie produkcją na odległość, sterowanie maszynami za pośrednictwem sieci czy rozwój globalnych korporacji o rozproszonej strukturze.
Społeczeństwo postindustrialne
W wyniku przemian drugiej połowy XX wieku wiele krajów rozwiniętych zaczęło stopniowo przekształcać się w społeczeństwa postindustrialne. Oznacza to, że maleć zaczął względny udział tradycyjnego przemysłu w gospodarce, a coraz większą rolę odgrywały sektor usług i zaawansowane technologie. Automatyzacja i komputeryzacja spowodowały spadek zatrudnienia w niektórych gałęziach przemysłu – wiele prostych prac przejęły maszyny, zaś od pracowników zaczęto wymagać wyższych kwalifikacji, np. umiejętności obsługi skomplikowanych systemów czy analizy danych. Jednocześnie przemysł stał się bardziej efektywny: produkował więcej, szybciej i przy mniejszym zużyciu surowców, przynajmniej w przeliczeniu na jednostkę produktu.
Trzecia rewolucja przemysłowa miała też wymiar globalny. W drugiej połowie XX wieku nastąpiło przyspieszenie industrializacji w wielu krajach poza Europą i Ameryką Północną. Japonia już w latach 50. i 60. stała się potęgą przemysłową, słynąc z elektroniki i samochodów. W kolejnych dekadach „azjatyckie tygrysy” – Korea Południowa, Tajwan, Singapur – dołączyły do grona wysoko uprzemysłowionych gospodarek. Pod koniec stulecia do wyścigu przemysłowego na dużą skalę wkroczyły Chiny, stając się „fabryką świata” dzięki połączeniu nowoczesnych technologii z masową siłą roboczą. Globalizacja sprawiła, że łańcuchy dostaw rozsiane zostały po całym świecie – komponenty produktu często wytwarzano na różnych kontynentach, zanim trafiły do finalnego montażu.
Trzecia rewolucja przemysłowa diametralnie zmieniła oblicze przemysłu. Wprowadzenie komputerów, automatyki i nowych źródeł energii sprawiło, że produkcja stała się bardziej wydajna i złożona, a świat wkroczył w erę informacji. Te zmiany utorowały drogę do kolejnego etapu – czwartej rewolucji przemysłowej, która miała połączyć zdobycze cyfrowe z fizycznym światem produkcji w sposób dotąd niespotykany.
Czwarta rewolucja przemysłowa (Przemysł 4.0)
Na początku XXI wieku świat wkroczył w fazę przemian określaną mianem czwartej rewolucji przemysłowej. Nazywana jest ona także Przemysłem 4.0, co podkreśla ciągłość z poprzednimi trzema rewolucjami. Główną cechą obecnego etapu jest zatarcie granic między światem fizycznym a cyfrowym w produkcji – nowoczesne fabryki stają się inteligentne i silnie zinformatyzowane. Technologiami napędzającymi tę rewolucję są m.in.: Internet Rzeczy (IoT), sztuczna inteligencja, analiza Big Data, uczenie maszynowe, robotyka nowej generacji, druk 3D oraz technologie chmurowe.
W ramach Przemysłu 4.0 maszyny, urządzenia i systemy są ze sobą połączone siecią i komunikują się w czasie rzeczywistym. Przykładowo czujniki rozmieszczone na liniach produkcyjnych zbierają dane o pracy maszyn, a następnie dane te są analizowane przez algorytmy sztucznej inteligencji. Dzięki temu procesy produkcyjne mogą być optymalizowane na bieżąco – system sam wykrywa np. potrzebę konserwacji urządzenia zanim dojdzie do awarii (tzw. utrzymanie prewencyjne), albo automatycznie dostosowuje tempo produkcji do aktualnego zapotrzebowania. Automatyzacja wkracza na wyższy poziom: roboty przemysłowe są coraz bardziej autonomiczne, wyposażone w systemy wizyjne i AI, potrafią współpracować z ludźmi (tzw. coboty, roboty współpracujące) oraz elastycznie dostosowywać się do zmiennych zadań.
Czwarta rewolucja przemysłowa to także personalizacja i elastyczność produkcji. Dzięki technologiom cyfrowym zakłady mogą wytwarzać krótkie serie produktów dostosowanych do indywidualnych potrzeb, bez utraty opłacalności. Drukarki 3D umożliwiają szybkie prototypowanie i produkcję skomplikowanych elementów na żądanie. Cyfrowe projektowanie w połączeniu z symulacjami komputerowymi (tzw. cyfrowe bliźniaki) pozwala testować i optymalizować procesy oraz produkty jeszcze zanim powstaną fizycznie.
Nieodłącznym aspektem obecnej rewolucji jest ogromna rola danych. Pojęcie Big Data oznacza zbieranie i analizowanie olbrzymich zbiorów danych produkcyjnych, logistycznych czy rynkowych. Na ich podstawie firmy mogą podejmować lepsze decyzje – od zarządzania łańcuchem dostaw po dostosowanie oferty do preferencji klientów. Wyzwanie stanowi jednocześnie cyberbezpieczeństwo – w świecie, gdzie fabryki i infrastruktura są połączone z internetem, rośnie ryzyko cyberataków, które mogłyby sparaliżować produkcję lub wykradać cenne dane. Dlatego też przedsiębiorstwa inwestują w zabezpieczenia systemów przemysłowych przed cyfrowymi zagrożeniami.
Czwarta rewolucja przemysłowa wprowadza przemysł w erę, w której granica między człowiekiem a maszyną coraz bardziej się zaciera. Pracownicy muszą zdobywać nowe umiejętności – oprócz tradycyjnej wiedzy technicznej ważna jest znajomość obsługi systemów komputerowych, analiza danych czy współpraca z robotami. Pojawiają się też nowe modele biznesowe, jak fabryki cyfrowe, platformy produkcyjne czy usługi „produkt jako serwis”. Wszystko to sprawia, że przemysł staje się bardziej wydajny, zrównoważony i zdolny szybko reagować na zmiany rynkowe. Współcześnie jesteśmy świadkami tej transformacji – Przemysł 4.0 wciąż się rozwija, a kolejne innowacje mogą w przyszłości doprowadzić do następnych przełomów w historii przemysłu.
Przemysł a zrównoważony rozwój
Dynamiczny rozwój przemysłu od czasów rewolucji przemysłowej przyniósł nie tylko wzrost gospodarczy i postęp techniczny, ale także negatywne skutki dla środowiska naturalnego. Już w XIX wieku wielkie fabryki i huty powodowały zanieczyszczenie powietrza (dym z kominów) oraz wód (odprowadzanie ścieków przemysłowych do rzek). W XX wieku, wraz z masową konsumpcją i globalizacją produkcji, przemysł stał się jednym z głównych źródeł emisji gazów cieplarnianych przyczyniających się do zmian klimatu. Zużycie nieodnawialnych surowców, takich jak węgiel, ropa naftowa czy rudy metali, rodzi wyzwania związane z ich wyczerpywaniem się oraz degradacją ekosystemów podczas wydobycia.
Współcześnie coraz większy nacisk kładzie się na zrównoważony rozwój przemysłu. Oznacza to prowadzenie działalności produkcyjnej w sposób przyjazny środowisku i społecznie odpowiedzialny, tak aby zaspokajać potrzeby obecnych pokoleń bez uszczerbku dla możliwości rozwoju przyszłych. W praktyce przejawia się to m.in. w dążeniu do redukcji emisji zanieczyszczeń i dwutlenku węgla (np. przez inwestycje w filtry, technologie niskoemisyjne, energetykę odnawialną), poprawie efektywności energetycznej zakładów (oszczędniejsze maszyny, odzysk ciepła), gospodarce obiegu zamkniętego (recykling surowców, minimalizacja odpadów) czy odpowiedzialnym traktowaniu pracowników i społeczności lokalnych. Koncepcje takie jak zielony przemysł, przemysł niskoemisyjny czy społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) stają się integralną częścią strategii wielu firm produkcyjnych.
Również kolejne innowacje technologiczne mogą wspierać ekologiczną transformację przemysłu. Rozwiązania Przemysłu 4.0 – inteligentne czujniki, analiza Big Data, sztuczna inteligencja – pozwalają optymalizować procesy tak, by zużywać mniej energii i surowców. Przykładowo, algorytmy mogą na bieżąco regulować pracę urządzeń, zmniejszając pobór prądu w okresach mniejszego obciążenia, a analiza danych może wykrywać obszary marnotrawstwa materiałów w produkcji. Ponadto rozwój nowych technologii, jak energia odnawialna (farmy solarne i wiatrowe zasilające fabryki) czy wodorowe procesy w hutnictwie, otwiera perspektywy znacznego ograniczenia śladu węglowego przemysłu w przyszłości.
Przemysł stoi dziś przed koniecznością pogodzenia dalszego rozwoju z ochroną planety. Wyzwania klimatyczne i środowiskowe wymuszają zmiany w myśleniu o produkcji – od etapu projektowania produktu, przez dobór surowców, po proces wytwarzania i utylizację odpadów. Historia przemysłu w XXI wieku pisze się więc pod znakiem zielonej transformacji, która może okazać się kolejną wielką rewolucją – tym razem nakierowaną na trwałość i równowagę między człowiekiem a naturą.
Historia przemysłu w Polsce
Dzieje polskiego przemysłu rozwijały się nieco inaczej niż ogólnoświatowe trendy, ze względu na specyficzne warunki historyczne. Na ziemiach polskich proces uprzemysłowienia przebiegał z opóźnieniem i pod wpływem zmiennych czynników politycznych – rozbiorów, wojen oraz zmieniających się granic. Mimo tych przeszkód, również tutaj dokonała się industrializacja, która przekształciła gospodarkę z rolniczo-rzemieślniczej w nowoczesną produkcję fabryczną. Przyjrzyjmy się głównym etapom rozwoju przemysłu w Polsce – od czasów przedrozbiorowych, przez XIX wiek pod zaborami, okres międzywojenny II Rzeczypospolitej, czasy PRL, aż po transformację ustrojową po 1989 roku.
Początki przemysłu na ziemiach polskich (czasy przedrozbiorowe)
W okresie przedrozbiorowym, czyli przed końcem XVIII wieku, ziemie polskie pozostawały głównie krajem rolniczym, z nielicznymi ośrodkami proto-przemysłowymi. Podobnie jak w innych krajach, podstawą produkcji było rzemiosło cechowe oraz manufaktury działające na niewielką skalę. Już w średniowieczu pojawiły się pierwsze sygnały nadchodzących zmian technologicznych. W XIII–XIV wieku rozpowszechniły się na tych terenach młyny wodne i wiatraki, które wykorzystywano do mielenia zboża czy poruszania urządzeń kuźniczych. Wykorzystanie energii wodnej i wiatrowej pozwalało zwiększyć efektywność pracy w porównaniu z czysto ręcznymi technikami.
Na początku XVII stulecia na ziemiach polskich uruchomiono pierwsze wielkie piece hutnicze. Przykładem może być Zagłębie Staropolskie (rejon Gór Świętokrzyskich), gdzie już w latach 20. XVII w. powstały piece do wytopu żelaza z wykorzystaniem lokalnych rud i drewna (później zastępowanego węglem drzewnym). Działały tam również kuźnice napędzane kołami wodnymi. Był to zalążek przemysłu metalurgicznego w Polsce. W kolejnych dekadach rozwinęły się także manufaktury przetwórcze – np. w miastach takich jak Gdańsk czy Kraków funkcjonowały warsztaty produkujące płótna, broń, wyroby skórzane na większą skalę niż tradycyjne rzemiosło.
Mimo tych osiągnięć, aż do końca XVIII wieku terytorium Polski nie doświadczyło prawdziwej rewolucji przemysłowej. Wpływ na to miały czynniki ustrojowe i gospodarcze – utrzymujący się ustrój feudalny, brak kapitału, a w drugiej połowie XVIII w. stopniowy rozkład państwowości polskiej. Niemniej pod koniec XVIII wieku istniały już pewne podwaliny pod przyszły rozwój przemysłu: istniały tradycje w hutnictwie (Staropolski Okręg Przemysłowy), pojawiały się pierwsze manufaktury tekstylne (np. zakładane przez magnatów na wsiach i w miastach manufaktury sukiennicze), a także działały kopalnie surowców (soli w Wieliczce i Bochni, metali na Śląsku). Ten zalążkowy przemysł wkrótce miał wejść w fazę przyspieszenia, gdy nadeszła era przemysłowa w XIX stuleciu.
Rozwój przemysłu w XIX wieku pod zaborami
Likwidacja państwa polskiego pod koniec XVIII wieku (trzy rozbiory 1772–1795) sprawiła, że ziemie polskie znalazły się pod panowaniem obcych mocarstw: Rosji, Prus i Austrii. Mimo braku niepodległości, XIX wiek przyniósł stopniową industrializację tych terenów, choć przebiegała ona nierównomiernie w różnych zaborach.
Na początku XIX wieku zaczątki przemysłu koncentrowały się w nielicznych ośrodkach. Jednym z pierwszych regionów, który wkroczył na drogę uprzemysłowienia, był Górny Śląsk (wówczas należący do Prus). Tam już na początku XIX w. pojawiły się maszyny parowe w kopalniach i hutach, a także zaczęto budować wielkie piece opalane koksem. Górny Śląsk stał się pionierem nowoczesnego przemysłu ciężkiego – produkowano tam węgiel, cynk, żelazo, powstawały huty i kopalnie na skalę przemysłową. Równolegle rozwijało się górnictwo w Zagłębiu Dąbrowskim (rejon Sosnowca i Dąbrowy Górniczej).
W zaborze rosyjskim (Królestwo Polskie) również doszło do rozwoju przemysłu, zwłaszcza od czasów kongresu wiedeńskiego (1815), kiedy utworzono autonomiczne Królestwo Polskie. Rząd (m.in. minister skarbu Ksawery Drucki-Lubecki) prowadził politykę protekcyjną, sprzyjającą zakładaniu zakładów przemysłowych. W rezultacie już w pierwszej połowie XIX wieku powstały ważne okręgi przemysłowe. W okolicach Łodzi rozwinął się przemysł włókienniczy – miasto to z małego miasteczka przekształciło się w „polski Manchester”, centrum produkcji tkanin bawełnianych i wełnianych. W Łódzkim Okręgu Przemysłowym liczba fabryk włókienniczych rosła lawinowo, przyciągając inwestorów i robotników (wielu przedsiębiorców pochodziło z Niemiec lub społeczności żydowskiej, które wniosły know-how i kapitał). Z kolei w Warszawie i okolicach powstał Warszawski Okręg Przemysłowy, obejmujący zakłady metalowe (np. fabryki maszyn rolniczych, urządzeń), przemysł spożywczy (cukrownie, młyny) oraz włókienniczy. Innym znaczącym skupiskiem była okolica Zagłębia Staropolskiego i późniejszy Okręg Częstochowsko-Sosnowiecki, gdzie rozwijało się hutnictwo żelaza i górnictwo węgla.
Zabór austriacki (Galicja) pozostawał pod tym względem w tyle – był regionem o słabszym uprzemysłowieniu, z nielicznymi wyjątkami. W połowie XIX w. w rejonie Borysławia i Drohobycza rozwinął się przemysł naftowy (to tam Ignacy Łukasiewicz prowadził pionierskie prace nad destylacją ropy i lampą naftową). Poza tym Galicja była słabiej uprzemysłowiona, głównie z powodu ubóstwa i braku inwestycji.
Pod koniec XIX wieku przemysł na ziemiach polskich nabrał rozpędu. Pojawiły się linie kolejowe (pierwsza linia Warszawa-Wiedeń uruchomiona w 1848 r. znacząco usprawniła transport). Wprowadzano nowoczesne technologie – pod koniec stulecia w fabrykach zaczęto wykorzystywać energię elektryczną, budowano pierwsze elektrownie miejskie (np. w Warszawie w 1904 r.). Powstawały coraz większe przedsiębiorstwa, często w formie spółek akcyjnych, które skupiały kapitał potrzebny do budowy dużych zakładów. Na przełomie XIX i XX wieku ukształtowały się najważniejsze okręgi przemysłowe na ziemiach polskich: Górny Śląsk, Łódź, Warszawa, Zagłębie Dąbrowskie/Częstochowskie oraz kilka pomniejszych. Były to już regiony na wskroś przemysłowe, z tysiącami robotników, lasem fabrycznych kominów i szybko rosnącymi miastami. Ten potencjał przemysłowy stał się fundamentem dla odrodzonej w 1918 roku Polski.
Przemysł w II Rzeczypospolitej (1918–1939)
Odrodzenie państwa polskiego w 1918 roku stworzyło nowe możliwości, ale i wyzwania dla krajowego przemysłu. Po ponad wieku zaborów Polska odziedziczyła gospodarkę podzieloną między trzy systemy administracyjne i o różnym poziomie rozwoju. Dodatkowo I wojna światowa pozostawiła wiele zakładów zniszczonych lub przestarzałych. W pierwszych latach niepodległości priorytetem była odbudowa infrastruktury i przemysłu ze zniszczeń wojennych. Proces ten trwał do ok. 1923 roku – do tego czasu odbudowano większość ważnych fabryk, linii kolejowych i kopalń, scalając jednocześnie trzy odrębne organizmy gospodarcze w jedną całość.
Lata 20. XX wieku to okres powolnej modernizacji przemysłu w II Rzeczypospolitej, przerywany jednak kryzysami. W 1929 roku wybuchł światowy Wielki Kryzys, który silnie uderzył także w polski sektor przemysłowy. W latach 1929–1933 produkcja przemysłowa Polski spadła o około 40% (dla porównania, globalny spadek wynosił ok. 30%). Wiele zakładów ograniczyło działalność lub upadło, bezrobocie w miastach rosło. Najbardziej ucierpiały tradycyjne gałęzie: górnictwo węgla, hutnictwo żelaza oraz przemysł włókienniczy – czyli filary przemysłu odziedziczone po XIX wieku.
Mimo kryzysu, w latach 30. podjęto działania mające unowocześnić i rozbudować potencjał przemysłowy kraju. Sztandarowym przedsięwzięciem stała się budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), rozpoczęta w 1937 roku z inicjatywy wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. COP obejmował rozległy teren w centralnej i południowo-wschodniej Polsce, gdzie od podstaw tworzono fabryki zbrojeniowe, chemiczne, hutnicze i elektrotechniczne (m.in. zakłady w Stalowej Woli, Dębicy, Mielcu). Celem COP było wzmocnienie potencjału obronnego kraju oraz pobudzenie gospodarczego słabiej rozwiniętych regionów. Inwestycja ta do wybuchu II wojny światowej zdążyła częściowo podnieść uprzemysłowienie Polski – powstały nowe nowoczesne zakłady i infrastruktura (drogi, kolej).
Oprócz COP, rozwijały się też istniejące branże. W dwudziestoleciu międzywojennym Polska produkowała własne lokomotywy (fabryki w Chrzanowie i Poznaniu), samochody i samoloty (Państwowe Zakłady Lotnicze), sprzęt wojskowy (np. czołgi 7TP montowane w Ursusie), a także radia i urządzenia elektryczne (Zakłady Elektroniczne). Państwo wspierało elektryfikację – powstawały elektrownie i linie wysokiego napięcia łączące regiony kraju. Pod koniec lat 30. polski przemysł zaczął znów rosnąć w siłę, jednak rozwój ten przerwał wybuch II wojny światowej w 1939 roku.
Przemysł w okresie PRL (1945–1989)
Druga wojna światowa zdewastowała polski przemysł – wiele fabryk zostało zniszczonych, maszyny wywiezione w głąb Niemiec lub ZSRR, a wyszkolona kadra przetrzebiona przez okupację. Mimo to już tuż po wojnie przystąpiono do odbudowy i reorganizacji gospodarki na nowych, socjalistycznych zasadach. W latach 1945–1949 nastąpiła szybka nacjonalizacja przemysłu: państwo przejęło na własność praktycznie wszystkie większe przedsiębiorstwa (dekretem z 1946 r.), wprowadzając centralne planowanie i likwidując wolny rynek. Prywatne fabryki, które ocalały, zostały upaństwowione, podobnie jak zakłady należące przed wojną do gmin czy spółdzielni.
Pod rządami komunistycznymi priorytet otrzymał rozwój przemysłu ciężkiego zgodnie z radzieckim modelem. Już pierwszy plan trzyletni (1947–1949) zakładał odbudowę podstawowych gałęzi: hut, kopalń, kolei. Następnie plan sześcioletni (1950–1955) koncentrował się na rozbudowie mocy produkcyjnych hutnictwa, energetyki, przemysłu maszynowego i chemicznego – często kosztem produkcji dóbr konsumpcyjnych. W tych latach powstały od podstaw wielkie zakłady, które stały się symbolami PRL: Nowa Huta (kombinat metalurgiczny pod Krakowem, uruchomiony 1954), Huta Katowice (lata 70.), liczne kopalnie węgla w nowych zagłębiach (Lubelskie Zagłębie Węglowe), Zakłady Azotowe w Puławach i Kędzierzynie, zakłady motoryzacyjne (Fabryka Samochodów Osobowych na Żeraniu, Starachowice – ciężarówki Star, Jelcz – autobusy) i wiele innych.
Dzięki tym inwestycjom Polska stała się jedną z czołowych potęg przemysłowych w bloku wschodnim. Produkowano setki tysięcy ton stali, wydobywano dziesiątki milionów ton węgla, a w polskich stoczniach budowano nowoczesne statki (np. słynne drobnicowce B-atory). Jednak rozwój ten odbywał się często kosztem efektywności i jakości. Gospodarka centralnie planowana cierpiała na marnotrawstwo zasobów, przerost zatrudnienia i niedobory surowców. Produkcja nastawiona była na realizację planu ilościowego, co nie zawsze szło w parze z potrzebami rynku – w sklepach brakowało wielu towarów konsumpcyjnych, a polskie auta czy elektronika odstawały jakością od zachodnich odpowiedników.
W latach 70. władze PRL podjęły próbę modernizacji przemysłu poprzez import zachodnich technologii za kredyty (tzw. gierkowska dekada). Rozpoczęto produkcję nowych modeli samochodów (Fiat 126p w Tychach), rozbudowano przemysł petrochemiczny (rafinerie, petrochemia w Płocku), wznoszono ogromne bloki energetyczne. Niestety, zadłużenie kraju i kryzys lat 80. zahamowały te plany. Już pod koniec lat 70. tempo wzrostu przemysłu spadło niemal do zera. W okresie 1978–1988 produkcja przemysłowa w Polsce praktycznie nie wzrosła. Lata 80. to czas stagnacji i braków – braki prądu, surowców, wprowadzenie reglamentacji wielu produktów (np. kartki na paliwo). Narastające trudności gospodarcze i niezadowolenie społeczne wśród klasy robotniczej doprowadziły do fali strajków, których kulminacją było powstanie związku Solidarność w 1980 roku – ruchu pracowniczego zapoczątkowanego w Stoczni Gdańskiej, który odegrał decydującą rolę w upadku systemu komunistycznego.
Mimo tych problemów, u schyłku PRL polski przemysł dysponował dużym potencjałem, choć wymagał gruntownej restrukturyzacji. Zatrudniał ogromną liczbę ludzi (około 40% pracujących), ale był przestarzały technologicznie i mało wydajny w porównaniu z gospodarkami Zachodu. W 1989 roku wraz ze zmianą ustroju rozpoczął się proces przekształceń własnościowych i rynkowych, który miał całkowicie zmienić oblicze polskiej gospodarki.
Transformacja i przemysł po 1989 roku
Upadek komunizmu i przejście do gospodarki wolnorynkowej po 1989 roku oznaczały dla polskiego przemysłu okres dramatycznych zmian. Wprowadzony na początku 1990 roku plan reform (tzw. plan Balcerowicza) zakładał prywatyzację większości przedsiębiorstw państwowych, liberalizację cen i handlu oraz otwarcie gospodarki na konkurencję zagraniczną. Te radykalne posunięcia ustabilizowały gospodarkę makroekonomicznie, ale dla wielu przestarzałych zakładów oznaczały upadłość w starciu z wolnym rynkiem. W latach 90. nastąpiła głęboka restrukturyzacja – wiele wielkich kombinatów przemysłowych z czasów PRL zostało zamkniętych lub podzielonych na mniejsze spółki, część sprzedano inwestorom zagranicznym.
Najbardziej ucierpiały branże nierentowne i przeinwestowane: górnictwo węgla (zamknięto wiele kopalń, zwłaszcza na Dolnym Śląsku), hutnictwo stali (redukcje zatrudnienia, wygaszanie przestarzałych pieców), przemysł stoczniowy, a także wiele zakładów przemysłu lekkiego, które nie wytrzymały konkurencji importu. Bezrobocie w tradycyjnych regionach przemysłowych (Śląsk, Łódzkie) gwałtownie wzrosło. Z drugiej strony, transformacja otworzyła drzwi dla napływu kapitału i nowych technologii. W Polsce pojawili się zagraniczni inwestorzy budujący nowoczesne fabryki lub modernizujący istniejące zakłady. Przykładem mogą być sektory motoryzacyjny i elektroniczny – w latach 90. i 2000. powstały montownie samochodów światowych koncernów (Fiat w Tychach, Opel w Gliwicach, później Toyota, Volkswagen i inni), fabryki sprzętu AGD i RTV (np. inwestycje LG, Samsunga na Dolnym Śląsku), a także rozwój przemysłu spożywczego z udziałem kapitału zagranicznego.
Polska, wstępując w 2004 roku do Unii Europejskiej, zyskała dodatkowy impuls rozwojowy. Fundusze europejskie wsparły modernizację infrastruktury i innowacyjność, a jednolity rynek ułatwił eksport towarów. W kolejnych latach polski przemysł stopniowo zwiększał swoją konkurencyjność. Choć udział przemysłu ciężkiego (górnictwo, hutnictwo) w gospodarce znacząco spadł, to rozwinęły się inne gałęzie: np. produkcja części samochodowych, mebli, sprzętu elektronicznego czy żywności. Coraz większą rolę odgrywają też nowe technologie – firmy z sektora lotniczego (dolina lotnicza na Podkarpaciu), IT, a nawet początkujący przemysł elektromobilności (np. produkcja autobusów elektrycznych w Polsce).
Dziś polski przemysł jest w dużej mierze zintegrowany z globalnymi łańcuchami dostaw i odznacza się względnie nowoczesną strukturą – dominuje przemysł przetwórczy nastawiony na eksport, podczas gdy gałęzie surowcowe odgrywają mniejszą rolę niż w przeszłości. Wyzwania pozostają: konieczność dalszej automatyzacji i cyfryzacji (Przemysł 4.0), poprawa efektywności energetycznej oraz przejście na gospodarkę niskoemisyjną. Niemniej, historia przemysłu w Polsce pokazuje, że potrafił się on wielokrotnie odradzać i dostosowywać do zmieniających warunków – od czasów zaborów, przez dwie wojny i okres komunizmu, po współczesną konkurencyjną gospodarkę rynkową.
